ਪੰਜਾਬ

           ਦਾਦੀ ਜੀ, ਦਾਦੀ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਸਮਿਸ ਲੈ ਕੇ ਦਿਓ ਨਾ। ਨਾਲ਼ ਤੁਰੇ ਦੀਪਕ ਨੇ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਬਿਸ਼ਨੀ ਦੀ ਬਾਂਹ ਹਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

              ਵੇ ਓਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ? ਅੱਛਾ-ਅੱਛਾ ਕਿਸ਼ਮਿਸ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਏਂ। ਚੱਲ ਲੈ ਦਿੰਦੀ ਆਂ ਹੁਣੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸੋਹਣੇ ਲਾਲ ਨੂੰ। ਬਿਸ਼ਨੀ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਈ।

              ਵੇ ਭਾਈ, ਆਹ ਕਿਸ਼ਮਿਸ਼ ਦੇਵੀਂ। ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਕਿਸ਼ਮਿਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

                 ਨਹੀਂ! ਨਹੀਂ!ਇਹ ਨਹੀਂ ਲੈਣੀਆਂ। ਦੀਪਕ ਨੇ ਕਿਸ਼ਮਿਸ਼ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ।

                 ਫੋਟ ਵੇ! ਇਹੀ ਤਾਂ ਮੰਗੀ ਸੀ ਤੂੰ। ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੇ ਚਿੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

             ਨਹੀਂ, ਕਿਸਮਿਸ ਤਾਂ ਟੌਫੀ ਹੁੰਦੀ ਆ, ਜੀਹਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਕੁੜੀ ਕਿਸ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਦੀਪਕ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ।

              ਵੇ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੈ? ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ।

               ਦਾਦੀ ਕਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਚੁੰਮੀ। ਦੀਪਕ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨਾਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ।

             ਵੇ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ! ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਰਮ ਆ ਗਈ।

               ਪਰ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਸਮਝ ਗਿਆ। ਉਹ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਾਇਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਟੌਫੀਆਂ ਕੱਢ ਕੇ ਦੀਪਕ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ਕਿਉਂ ਬਈ ਸ਼ੇਰਾਂ, ਆਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ?

                ਹਾਂਜੀ! ਦੀਪਕ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉੱਛਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

               ਦੇਖੋ ਦਾਦੀ ਜੀ, ਆਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਮੈਂ। ਦੀਪਕ ਨੇ ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਟੌਫੀ ਦਿਖਾਈ।

              ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੇ ਟੌਫੀ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਇਸ ਤੇ ਇੱਕ ਭੱਦੀ ਜਿਹੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ਼ ਆਈ।

                ਉਹ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪੈਸੇ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀਆਂ। ਭਲਾ ਇਸ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੀ ਸਿੱਖਣਗੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ? ਸੋਚਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਿਸ਼ਨੀ ਨੇ ਦੀਪਕ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਟੌਫੀਆਂ ਖੋਹ ਕੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਧੋਲ਼ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਹਾ, ਇਹ ਨੀਂ ਖਾਈਦੀਆਂ ਪੁੱਤ, ਇਹ ਗੰਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।

             ਦੀਪਕ ਹੱਕਾ-ਬੱਕਾ ਬਿਸ਼ਨੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ।

ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ ਧੀਮਾਨ,                                                     ਸ਼ੇਰਪੁਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ।                                ਸੰ:9464633059

ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਬਰਨਾਲਾ ਜਿਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਤੋ ਲਾਈਵ 

ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੌਵੀਂ-ਦਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਪੜਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਦੀਪ ਬਜਾਰ ਤੋ ਵਾਪਸ ਆ  ਰਹੀਆ ਸੀ। ਰੇਲਵੇ ਲਾਇਨਾਂ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆ ਮੁਲਤਾਨੀਆ ਪੁੱਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਲਾਇਨਾਂ ਟੱਪਣ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਮੁਸਾਫਰ ਗੱਡੀ ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਲੰਘ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਗੱਡੀ ਲੰਘਣ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰਦਿਆ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਾਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਆਈ ਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਚੀਰਦਿਆਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵੱਲ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਖੜੇ ਗਾਂ ਨੂੰ ਉਧਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ। ਹਰ ਖੜੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਮੱਥੇ ਗਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਰੇਲ ਦੇ ਥੱਲੇ ਆਉਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੀ ਦਰਜ਼ਨ ਕੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕੇਲਾ ਤੋੜ ਕੇ ਉਸ ਗਾਂ ਨੂੰ  ਖੁਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਲੰਘਦਿਆਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਮੈ ਗਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਪੰਜ ਕੇਲੇ ਖੁਆ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਰਦਿਆ ਆਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਲਿਆ? ਜਿਸ ਗਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਡਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉੱਥੇ ਖੜੀ ਸਾਰੀ ਭੀੜ ਨਾਲੇ ਡਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਗਾਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਗੱਡੀ ਥੱਲੇ ਸਿਰ ਦੇ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਪਰ ਬੇਬਸ ਸੀ।ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਲੰਘਣ ਬਆਦ ਗਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮਤ ਦੇਖ ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਵੀ ।ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਵਲ ਮਾਣ ਨਾਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ,

 ਕਈ ਵਾਰ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਿਖਲਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਆਪ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕੰਮ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।     2019 ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ, ਮੈਂ ਠੰਡੀ ਸੜਕ ਰਾਹੀ ਬਸ ਸਟੈਂਡ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਬਰਨਾਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਚਰਨਜੀਤ ਕੋਟਕਪੂਰੇ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਮੇਰਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰ, ਇੱਕ ਮੋਟਰ ਸਾਇਕਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੱਜੀ ਉਹ ਆਦਮੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਬੈਗ ਸੜਕ ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਐਕਟਿਵਾ ਜਿਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਮੇਰਾ ਪਰਸ ਵੀ ਪਿਆ ਸੀ, ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸਟਾਰਟ ਹੀ ਖੜੀ ਛਡਦਿਆ। ਉਸ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਵਧੀ ਜੋ ਡਿੱਗ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਹਮਦਰਦੀ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦਿਆ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ ਵੀਰ ਜੀ ਕਿਤੇ ਸੱਟ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਵੱਜੀ, ਉਨ੍ਹਾ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਿਆ ਸੜਕ ਤੇ ਪਈ ਅੱਧੀ ਇੱਟ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹੇ ਮੁੰਡਾ  ਦੇ   ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ   ਜੋ ਥਰ-ਥਰ ਕੰਬਦਾ ਹੱਥ ਜੋੜਦਾ ਤਰਲੇ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਖਸ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਟ ਫੜਾ ਕਾਰ ਤੇ ਜੋਰ-ਜੋਰ ਨਾਲ ਮਾਰਨ  ਹੀ ਲੱਗਿਆ  ਸੀ ,ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਉਸ ਸ਼ਖਸ ਦੀਆਂ ਦੋਨੇ ਬਾਹਵਾਂ ਫੜ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਉਸ ਲੜਕੇ ਲਈ ਜੋ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਹੀ ਅਪਰਾਧੀ ਹੋਵਾਂ ਤੇ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਵੀਰ ਜੀ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦੇਵੋ, ਗਲਤੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਾਂ ਵੀਰੇ  ਐਂਵੇ ਨਾ ਕਰੋ ਦੇਖ ਉਹ ਤੇਰੀਆਂ ਕਿਵੇਂ  ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ  ਮੇਰੀਆ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰਦਿਆ ਉੱਥੇ ਦੇਖਦਿਆ-ਦੇਖਦਿਆ ਕਾਫੀ ਇੱਕਠ ਹੋ ਗਿਆ। ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਲੋਕ ਸਮਝ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਕਾਰ ਵਾਲਾ ਹਟਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਖੜੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲੜ ਰਿਹਾ,  ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ, ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਰਿਹਾ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਹਨੂੰ ਕਹੋ ਉਸ ਗਲਤੀ ਮੰਨਦੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦੇਵੇ।  ਮੇਰੀ ਗਲ ਸੁਣ ਉਂਥੇ  ਖੜੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਗੇ ਕਿ ਕੋਈ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਗਲਤੀ ਨਹੀ ਕਰਦਾ  ,ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਦਿਸਿਆ ਤੇ ਲੱਗਾ ਹੁਣ  ਉਹ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਨਹੀ ਨਹੀਂ ਕੁੱਟਦਾ ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ। ਫਿਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਐਕਟਿਵਾ ਜੋ ਬੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਸਟਾਰਟ ਖੜੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸਤੇ ਅੱਗੇ ਪਰਸ ਪਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਯਾਦ ਆਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇਸ ਮੂਰਖਤਾ ਤੇ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆਇਆ ਤੇ ਮਾਣ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੈਂ ਗੁੱਸੇ ਭਰੇ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਦੋਹੇਂ ਬਾਹਵਾਂ ਫੜ ਕੇ ਸੜਕ ਤੇ ਖੜੀ ਸੀ, ਉਸ ਸੀਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆ ਬੜਾ ਹਾਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਦਰਤ ਹੀ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਸੁਭਾਅ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਤ ਤੇ ਡਰਾਕਲ ਹੀ ਹਾਂ, ਛੇਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਜਾ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਜਿਥੋਂ ਤਕ ਹੋ ਸਕੇ  ਨਿਮਰਤਾ  ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਇਹ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਕਿਥੋਂ ਆਇਆਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ,  ਕੁਝ ਕੰਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਪੇ ਹੀ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਇਨਸਾਨ ਉਸ ਦੇ ਹਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਠਪੁਤਲੀ ਵਾਗ ਹੈ ਜੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਚਾਹੇ ਪਿੰਗਲੇ ਵੀ ਪਰਬਤਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਭਿਖਾਰੀ ਵੀ ਰਾਜ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ  ਜਿਵੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਰੇ ਕਰਾਵੇ ਆਪੇ ਆਪ ,ਮਾਨਸ ਕੇ ਕਿਛੁ ਨਾਂਹੀ ਹਾਥ            

 ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਫਰੀਦਕੋਟ,8146933733,

ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 18 ਜਨਵਰੀ 1727 ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ

ਉਹ ਸਮਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਲਾ ਦੌਰ ਦਾ ਸੀ, ਮੁਗ਼ਲ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ।ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਪੁਨਰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਸੰਸਥਾਗਤ/ਪਾਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਕਤ੍ਰਿਤ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ:-
ਇਕ, ਤਰੁਣਾ ਦਲ ਦਾ ਨਾਮ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਫੌਜਾਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾਤਰ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਲਏ ਗਏ ਸਨ।
ਦੂਜੇ, ਸੇਵਾ ਦਲ ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਲੜਾਕੂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਬਿਮਾਰ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਭਾਰੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਜਥਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਇਹਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਕਮਾਂਡਰ ਸਨ। ਹਰ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਸਨ।
 
ਸਰਦਾਰ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਸਨ ਜਿਨਾ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸਰਦਾਰ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ 'ਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਭਾਲੀ।

ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਨਜੀਬ-ਉ-ਦੌਲਾ ਦੁਆਰਾ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਿਸਲ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕਰਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬੇਈਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ 17 ਟਕਰਾਅ ਕੀਤੇ।

ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮ ਮੀਰ ਹਸਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਹਰਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜਮਨਾ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਸਰਦਾਰ ਮੀਰ ਹਸਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ।
ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸਲਾਮੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪਲੀਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ 'ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਧੀ' ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ:
ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਜੋ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਵਾਲਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।

ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 18 ਜਨਵਰੀ 1774 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਜੁਲਾਈ 1775 ਨੂੰ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਹਮਲੇ ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਅਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਪੁਰਾ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਉਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੌਜੂਦਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸਥਿਤ ਹੈ,ਉਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬਣੀ ਮਸਜਿਦ, ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਿਰਬਾਹ ਲਈ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਭਾਰੀ ਘਾਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜੋ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ।
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਅੱਠਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ।

1783 ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ।
ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਗੇਟ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਪੱਖੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਅਜਮੇਰੀ ਗੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੋਰੀ ਗੇਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਕੇਸਰੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ।

ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀਆਂ, ਦਰਬਾਰੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਅਤੇ ਬੇਗ਼ਮ (ਰਾਣੀ) ਸਮੂਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਲਈਆਂ:

ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦੇਵੇਗਾ।
ਕੋਤਵਾਲੀ ਇਲਾਕਾ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਰਹੇਗਾ।
ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਗੇ, ਅਤੇ ਉਥੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਗੇ।
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ 4,000 ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਉਠਾਏਗਾ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਾਕੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈ।

ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਵਿੱਤ ਦੇਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਯਾਤ ਕੀਤੇ ਮਾਲ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਚੌਕੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਨਕਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਾ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖਰੀਦੀ ਮਿਠਾਈ, ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਵੰਡਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪੁਲ ਮਿਠਾਈ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਰਾਣੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸੱਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਲੱਭੇ ਅਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ:

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਸਰਦਾਰ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਮਹਿਲ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਅੱਠਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਉਥੇ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ, ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ,  ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੋਤੀ ਬਾਗ ਸਾਹਿਬ,  ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਤੀਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਜਨੂੰ ਟਿੱਲਾ, ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮਜਨੂੰ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਠਹਿਰੇ ਸਨ।

ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਭਾਈਆਂ (ਹਾਜ਼ਰ ਸਿੰਘਾਂ) ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਨੇ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡਣ, ਪਰ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕਿਸਮਤ ਬਖਸ਼ੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਚਾਹੀਏ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਖਾਲਸੇ ਲਈ ਇਹ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।

ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ 1785 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਡਰੇ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲਈ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ 10 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ।
ਮਿਤੀਆਂ ਚ ਫਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ ਕੌਮੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ,ਇਤਿਹਾਸ ਚ ਵੀ 19-21 ਦਾ ਫਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ,ਪਰ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਗਲਤ ਇਰਾਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀ।

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ 19 ਜਨਵਰੀ ( ਗੁਰਕਿਰਤ ਜਗਰਾਓਂ/ ਮਨਜਿੰਦਰ ਗਿੱਲ  ) ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ੀਰਾ ਸ਼ਰਾਬ ਫੈਕਟਰੀ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ (ਏਕਤਾ-ਉਗਰਾਹਾਂ) ਵੱਲੋਂ ਸੂਝਵਾਨ ਸਿਦਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੜੇ ਗਏ ਸਾਂਝੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੁੱਢਲੀ ਜਿੱਤ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਂਝਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਗਰਾਹਾਂ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਕੋਕਰੀ ਕਲਾਂ ਨੇ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਇਸ ਹੱਕੀ ਮੰਗ ਖਾਤਰ ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਢ ਅਤੇ ਪਿੰਡੇ ਲੂੰਹਦੀ ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ 'ਚ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਲਾਏ ਗਏ ਧਰਨੇ ਨੂੰ ਮਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜੇ ਸਗੋਂ ਪੁਲ਼ਸ ਜਬਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਖਦੇੜਨ ਲਈ ਵੀ ਟਿੱਲ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿਰੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਣਲਿਫ ਸਿਦਕੀ ਵਿਰੋਧ ਅੱਗੇ ਆਪਣੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਚਲਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਹੱਕੀ ਮੰਗ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਇਸ ਜੇਤੂ ਘੋਲ਼ ਵਿੱਚ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਵਿਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਰ ਤਬਕੇ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫਿਰ ਵੀ 'ਦੇਰ ਆਇਦ ਦਰੁਸਤ ਆਇਦ' ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਫੈਕਟਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜਬਰ ਦੌਰਾਨ ਉੱਭਰੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਤੱਕ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ, ਜਿਸਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸਾਂਝਾ ਮੋਰਚਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨਾਂ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹੇ ਪੁਲਿਸ ਕੇਸ ਰੱਦ ਕਰਨ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਫੈਲੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਪਰਵਾਰਕ ਜੀਆਂ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਢੁਕਵਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿਰ ਵਰਤਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਹੱਕੀ ਮੰਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਜਾਰੀ ਕਰਤਾ:- ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਗਰਾਹਾਂ,

ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਕੋਕਰੀ ਕਲਾਂ

ਇੱਕ ਸਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਥੇ ਨਾਸਤਿਕ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੂਜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ, ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਨ। ਆਸਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸੇ ਤੇ ਖੁਲ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਲੋਕ ਇਸ ਵਿਸੇ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਨਜਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਸੀਂ ਉਹੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਹ ਪੂਜਦੇ ਸਨ ਅਸੀ ਵੀ ਪੂਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਚਾਈ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ 84 ਲੱਖ ਜੂਨ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਤਰਕ ਤੋਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਸਵਰਗ ਨਰਕ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰਕ ਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਖੋਜ਼ ਕੀਤੇ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਬੀ ਜਾਂ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੱਗੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸਮਤ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਡਰ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਾਤਿਰ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਭੋਲੇ ਭਾਲੇ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ-ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਸਥਾ ਅਜੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਗੂੰਦ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਦਿਲਾਸੇ, ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਹੋਰ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਆਸਤਿਕ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਰਾਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜੋਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਵਰਗ, ਨਰਕ, 84 ਲੱਖ ਜੂਨ,ਜੰਤਰ ਮੰਤਰ, ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਆਦਿ ਅਣਗਿਣਤ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਤਰਕ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਾਸਤਿਕ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋਂ ਕਿਸੇ ਗੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ।
ਵਿਸ਼ਵ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰਵੇ ਦੁਆਰਾ ਸੌ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲੀਆ ਹੀ ਇਕ ਸਰਵੇ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਧਰਮ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।ਇਸ ਸਰਵੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਰਵੇ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ, ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਮੱਧ-ਵਰਗ, ਘੱਟ-ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਵਰਗ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਕਰਾਤ, ਪਲੂਟੋ, ਆਈਂਸਟਾਈਨ, ਡਾਰਵਿਨ ਆਦਿ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਬਜਾਇ ਆਤਮਾ, ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ। ਪਲੂਟੋ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਗੂੰਦ ਹੈ ਜੋ ਭੌਤਿਕ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰਤੀਬ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਗੈਲੀਲੀਓ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਚ ਦੀ ਭਾਲ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੋਹੇਂ ਹੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਚਾਰਲਿਸ ਡਾਰਵਿਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਾਸਤਿਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ।ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਦੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ।ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁੱਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਰੱਬ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ। ਫਰਾਇਡ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਕਾਢ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਯਾੱਕ ਲਾਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਾਸਤਿਕਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਰੱਬ ਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇਕ ਅਚੇਤਨ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ।ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਸਤਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਗੁਪਤ ਧਰਮ ਹੈ।ਪਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਤਰਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸੰਬੰਧੀ ਵੀ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਧਰਮ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਪਾਵੇਗਾ। ਤਰਕਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਰਹੱਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਰੱਬ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਠੋਸ ਜਵਾਬ ਨਹੀ ਮਿਲ ਸਕਿਆ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਤਰਕ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਬੂਝ ,ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਭਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੇਸ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਘੱਟ-ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਅਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਤਰਕਵਾਦੀ ਸੀ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਿਆ ਕਰ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਠੀਕ ਹੈ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਖੂਨ ਖ਼ਰਾਬੇ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਏ ,ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਮਾਨ ਰੱਬ ਆਪ ਸੰਭਾਲੇ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਏ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਏ, ਕਿਸੇ ਦਰਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈ ਬੱਚੀ ਦੀ ਚੀਕ ਸੁਣੇ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਸੱਚ, ਤਰਕ, ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਅਧੂਰਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਰਾਮਨਗਰ
9417990040

 "ਸਿਮਰਨ ਛੇਤੀ ਆ, ਤੇਰੀ ਮੰਮੀ ਦਾ ਫੋਨ ਐ l" ਮਨਦੀਪ ਨੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ   ਲਗਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂ ਬੁਲਾਉਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।                    

        "ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰੋ ਜਰਾ,ਮੈਂ ਬੱਸ ਸੋਨੂੰ  ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾ ਕੇ ਹੁਣੇ ਆਈ l" ..ਤੇ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ ਰਸੀਵਰ ਪਕੜਦਿਆਂ ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠੋ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕ ਗਈ ਜਦ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਤੇਰੀ ਪੱਕੀ ਸਹੇਲੀ ਸਵਿਤਾ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਐ l ਉਹ ਬਹੁਤ ਜਲ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਪੇਟ 'ਚ ਈ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ।"                                 

   "ਪਰ ਮਾਂ ਕਿੱਦਾਂ?" ਸਿਮਰਨ ਰੋਣਹਾਕੀ ਹੋਈ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਘਬਰਾ ਗਈ l "ਪੁੱਤ ਇਥੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਬਈ 

ਸਹੁਰਿਆਂ... l"            

  "ਹਾਏ ਰੱਬਾ ! ਸਿਮਰਨ ਜਿਵੇੰ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਨਾ ਪਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ l ਪਤੀ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦੱਸਦਿਆਂ ਉਹ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਈ l ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਜਮ੍ਹਾ ਸੀ l ਸਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਸਿਮਰਨ ਦੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲ ਗਈ l                    'ਹਾਏ ਰੱਬਾ ! ਏਨੀ ਸੋਹਣੀ -ਸੁਨੱਖੀ ਕੁੜੀ ਕਿੰਨੀ ਕਰੂਪ ਹੋ ਗਈ l'                 ਸਵਿਤਾ ਦੇ  ਸਹੁਰੇ  ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਬੈਠੀ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਜਿਵੇੰ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ   ਉਸ ਨੂੰ  ਡੇਢ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ l ਜਦੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਚ ਇਸਤਿਹਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਮਗਰੋਂ ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਪੂਰਾ ਟੱਬਰ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਇਆ ਸੀ l ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾਤਿਰਦਾਰੀ 'ਚ ਉਸਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀ l ਸਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਮਗਰੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਸੀ, "ਕੁੜੀ ਦਾ ਰੰਗ ਜਰਾ ਸਾਂਵਲਾ ਏ.... ਚਲੋ... l ਬਾਕੀ ਸਾਡਾ ਮੁੰਡਾ ਮਰੂਤੀ ਕਾਰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦ ਨੀ ਕਰਦਾ l ਤੇ ਏ. ਸੀ, ਫਰਿੱਜ, ਵਸਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨ, ਟੀ ਵੀ, ਫਰਨੀਚਰ ਵਗੈਰਾ ਆਮ ਚੀਜਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਈ ਦੇਣੀਆਂ ਨੇ  । ਸੋਨਾ ਤਾਂ ਪਾਉਗੇ ਈ..... ਤੇ..... l" 

     ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਪਾਪਾ ਤੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਝਲਕ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ l ਜਿਸਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਈ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਚੱਲੋ ਬਈ ਸੋਚ ਲਵਾਂਗੇ l ਕੁੜੀ ਦਾ ਰੰਗ ਸਾਂਵਲਾ ਏ,ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀ l ਅਸੀਂ ਕਿਹੜਾ ਮੁੰਡਾ ਵਾਰ -ਵਾਰ ਵਿਆਹੁਣਾ ਏ l"                                         ਤੇ ਉਹ ਸਭ ਉੱਠ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ l  ਬਹੁਤ ਰੋਈ ਸੀ ਸਿਮਰਨ ਉਸ ਦਿਨ l  ਉਸ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਹੀਣ- ਭਾਵਨਾ  ਆ ਗਈ ਸੀ l ਤੇ ਇਹ ਸਬੱਬ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸਵਿਤਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀl ਸਵਿਤਾ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਵਿਤੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਦਹੇਜ ਵਿੱਚ ਦਿਤਾ l ਸਿਮਰਨ ਸਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ਨਸੀਬ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ਜੋ..... l ਪਰ ਅੱਜ, ਇਹ ਸਭ..... ਸਵਿਤਾ ਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ.... ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੁਲਮ  !                        

    "ਦਫਾ  ਹੋ ਜਾਹ ਇਥੋਂ, ਦਫਾ  ਹੋ ਜਾਹ. ਤੂੰ ਕਿਹਦਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਣ ਬੈਠੀ ਏ ? ਪਹਿਲਾ ਆਪ ਈ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਸਾੜਤਾ ਤੇ ਹੁਣ ਇਥੇ ਮੀਸਣੀ ਬਣੀ ਬੈਠੀ ਏਂ l" ਸਵਿਤਾ ਦੀ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੀ ਸੱਸ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਧਕੇਲਦਿਆਂ ਚੀਕ -ਚੀਕ ਕੇ ਰੋ ਪਈ l "ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਧੀ ਨੂੰ... ਦੱਸੋ ਕੀ ਨੀ ਦਿਤਾ ਥੋਨੂੰ ਅਸੀਂ... ਤੁਸ਼ੀਂ ਭੁੱਖੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਇਸਤਿਹਾਰ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ   ਲਿਖਵਾ  ਦਿਆ ਕਰੋ ਬਈ ਇੰਨੇ ਲੱਖ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਨਗਦ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ l ਬਾਅਦ 'ਚ ਕਿਉਂ ਇੰਜ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ   ਮਾਸੂਮ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜਦੇ ਹੋ l ਥੋਡੇ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ l" ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ  ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਈ l ਕੁੱਝ ਨਰਸਾਂ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਈਆਂ l ਇਹ ਸਭ ਦੇਖਦੀ, ਸੁਣਦੀ ਸਿਮਰਨ ਫੁੱਟ -ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ l

ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਭਾਟੀਆ 

ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ  

ਜਗਰਾਉਂ , 17 ਜਨਵਰੀ (ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ/ ਮੋਹਿਤ ਗੋਇਲ) ਸਵਾਮੀ ਬੁਆ ਦਿੱਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੰਮੂ ਵਾਲੇਆਂ ਵਲੋਂ ਰਾਇਲ ਸਿਟੀ ਜਗਰਾਉਂ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਵਾਮੀ ਬੁਆ ਦਿੱਤਾ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜੰਮੂ ਵਾਲੇਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੰਕੀਰਤਨ ਕਰ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ, ਇਸ ਮੌਕੇ ਕਲੋਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਦੂਆ,ਕੋਸਲਰ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਲਵਾ, ਪ੍ਰਦੀਪ ਕੁਮਾਰ ਦੂਆ, ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕੋਮਲ, ਹਰੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ,ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਠੁਕਰਾਲ, ਡਾਕਟਰ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਪਿੰਕੀ, ਡੀ ਐਸ ਕਲੇਰ, ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਆਦਿ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।

ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਅਫਸਾਨੇ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੇਗੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਿਆਰਾ ਜਿਹਾ ਨਾਂ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਜੋ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਅਫਸਾਨਾ ਨਿਗਾਰ (ਕਹਾਣੀਕਾਰ) ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਮੋਹਰੀ ਹੋਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣੇਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਗੈਰ ਅਫਸਾਨੇ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਗੱਲ ਅਧੂਰੀ ਹੀ ਰਹੇਗੀ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਰੱਖੀਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। 

ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਮਈ 1912 ਨੂੰ ਸਮਰਾਲਾ ਪਿੰਡ ਪਪੜੌਦੀ ਨੇੜਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਨ। ਮੰਟੋ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਜਲਦ ਬਾਅਦ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਹੱਲੇ ਕੂਚਾ ਵਕੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਮੰਟੋ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਈ ਅਤੇ 1921 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਐਮ ਏ ਓ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਸਦਾ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕੈਰੀਅਰ ਠੀਕ ਠੀਕ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ 1931 ਵਿੱਚ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਭਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਐਫ਼ ਏ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। 1932 ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। 

ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ 1933 ਦੌਰਾਨ ਵੱਡਾ ਮੋੜ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਵਾਹ ਸਿਰਕੱਢ ਲੇਖਕ ਅਬਦੁਲ ਬਾਰੀ ਅਲਿਗ ਨਾਲ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ।

 ਮੰਟੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਅਲੀਗੜ ਬੰਬਈ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਰਿਹਾ। ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਹੱਤਿਆ ਕਾਂਡ ਦੀ ਮੰਟੋ ਦੇ ਮਨ ‘ਤੇ ਗਹਿਰੀ ਛਾਪ ਸੀ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੰਟੋ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਤਮਾਸ਼ਾ ਲਿਖੀ, ਜਿਹੜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ‘ਖਲਕ’ ਵਿਚ ਛਪੀ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਕਿਤਾਬ ‘ਗੰਜੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ’ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮੌਲਿਕ ਅਫਸਾਨਾ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਉਪਰ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਇਸ ਡਰੋਂ ਕਿ ਲੋਕ ਮਜਾਕ ਉਡਾਣਗੇ।”  

ਮੰਟੋ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ‘ਆਸ਼ਪਾਰੇ’ ਛਪਿਆ। 

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,ਮੰਟੋ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ,ਧੂੰਆਂ,ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਔਰ ਡਰਾਮੇ,ਲਜ਼ਤ-ਏ-ਸੰਗ,ਸਿਆਹ ਹਾਸ਼ੀਏ,ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਕਾ ਖਾਤਮਾ,ਖਾਲੀ ਬੋਤਲੇਂ,ਮੰਟੋ ਕੇ ਮਜ਼ਾਮੀਨ,ਨਿਮਰੂਦ ਕੀ ਖੁਦਾਈ,ਠੰਡਾ ਗੋਸ਼ਤ,ਯਾਜਿਦ,ਪਰਦੇ ਕੇ ਪੀਛੇ,ਸੜਕ ਕੇ ਕਿਨਾਰੇ,ਬਗੈਰ ਉਨਵਾਨ ਕੇ,ਬਗੈਰ ਇਜਾਜ਼ਤ,ਬੁਰਕੇ,ਫੂੰਦੇ,ਸਰਕੰਡੋਂ ਕੇ ਪੀਛੇ,ਸ਼ੈਤਾਨ,ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਔਰਤੇਂ,ਰੱਤੀ,ਮਾਸ਼ਾ, ਤੋਲਾ,ਕਾਲੀ ਸ਼ਲਵਾਰ,ਮੰਟੋ ਕੀ ਬੇਹਤਰੀਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਮੰਟੋ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਾਇਮ ਕਰ ਗਿਆ। 

ਉਸ ਦੀਆਂ ਛੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਤੇ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਕੇਸ ਚੱਲੇ।

ਪਾਕਿਸਤਨ ਦੇ ਗਠਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ', 'ਧੂੰਆਂ' ਅਤੇ 'ਬੂ' 'ਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚੱਲੇ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਣਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਨੇ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ 'ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ' ਸੀ। ਕਾਸਮੀ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਮੰਟੋ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ 'ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ' ਲਿਖੀ। ਮੰਟੋ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਾਸਮੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੜ੍ਹੀ। ਕਹਾਣੀ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ੀ ਭਰੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, ''ਮੰਟੋ ਸਾਹਿਬ, ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹੈ, ਪਰ 'ਨੁਕੂਸ਼' (ਅਹਿਮਦ ਨਦੀਮ ਕਾਸਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ) ਲਈ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹੈ।ਫਿਰ ਇਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਣੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਅਦਬੀ ਮਹਾਨਾਮਾ (ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਸਿਕ) 'ਜਾਵੇਦ' ਵਿੱਚ ਮਾਰਚ 1949 ਦੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਾਸਮੀ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਮੰਟੋ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ 'ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਓ'। ਇਹ ਕਹਾਣੀ 'ਨੁਕੂਸ਼' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ 'ਨੁਕੂਸ਼' ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੰਟੋ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ 'ਉੱਪਰ ਨੀਚੇ ਔਰ ਦਰਮਿਆਨ' 'ਤੇ ਵੀ ਕੇਸ ਚੱਲਿਆ।

ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਦੀ ਬੇਲਿਹਾਜ਼ੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੰਟੋੋ ਨੇ ਫਿਲਮੀ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨਵਾਬ ਕਸ਼ਮੀਰੀ , ਸਿਤਾਰਾ , ਕੁਲਦੀਪ ਕੌਰ , ਪਾਰੋ ਦੇਵੀ , ਰਫ਼ੀਕ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਚਿਰਾਗ਼ ਹਸਨ ਹਸਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ‘ਗੰਜੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ’, ‘ਮੀਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ’ ਅਤੇ ‘ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ।

ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨੇੜਿਓ ਹੋਕੇ ਜਾਣਨ ਲਈ ਆਓ ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਉਹਦੇ ਲਿਖੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਜਾਣੀਏ:- 

ਮੰਟੋ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ‘ਬਕਲਮ ਏ ਖੁਦ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਹੁਣ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਉਰਦੂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਦੀਬ (ਸਾਹਿਤਕਾਰ) ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਰਦੂ ਹੁਣ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਉਹ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੰਝ ਭੱਜਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਜਾਲ ਵਾਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਤਿਤਲੀਆਂ ਪਿੱਛੇ, ਉਹ ਇਸਦੇ ਹੱਥ ਨਾ ਆਉਣ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਹਿਰੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਉਹ ਲੱਠ ਮਾਰ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਜਿੰਨੇ ਲੱਠ ਉਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ’ਤੇ ਪਏ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਹਨ।”

ਇੱਕ ਥਾਂ ਆਪਣੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੋਚ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਮੈਂ ਬਗਾਵਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਹਰ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬਗਾਵਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਸਾਡੇ ਪਾਸੋਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਮਗਰ ਉਸ ਦੇ ਦਾਮ ਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।

ਅਖੌਤੀ ਲੀਡਰਾਂ ਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦਿਆਂ ਮੰਟੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਇਹ ਲੀਡਰ ਖਟਮਲ ਹਨ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਜੀ ਦੀਆਂ ਚੂਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਘੁਸੇ ਹੋਏ ਹਨ।” ਇੱਕ ਹੋਰ ਥਾਂ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈਂਦਿਆਂ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਜਲੂਸ ਕੱਢ ਕੇ,ਭਾਰੀ ਹਾਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਕੇ, ਚੌਰਾਹਿਆਂ ਤੇ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਦੇ ਖੋਖਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਿਖੇਰਦਿਆਂ,ਸਾਡੀ ਕੌਮ ਦੇ ਇਹ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਆਗੂ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਐਸ਼-ਓ-ਇਸ਼ਰਤ ਵਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।"

ਇੱਕ ਥਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਮੰਟੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਇਹ ਨਵੀਂਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਜੁੱਤੇ, ਨਵੀਂਆਂ ਠੋਕਰਾਂ, ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ, ਨਵੇਂ ਜੁਰਮ, ਨਵੇਂ ਵਕਤ ਤੇ ਬੇ-ਵਕਤੀਆਂ, ਨਵੇਂ ਮਾਲਕ ਤੇ ਨਵੇਂ ਗੁਲਾਮ। ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨਵੇਂ ਗੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਖੱਲ ਵੀ ਨਵੀਂ ਹੈ ਜੋ ਉੱਧੜ-ਉੱਧੜ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਚਾਬੁਕਾਂ ਤੇ ਨਵੇਂ ਕੋੜੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ

ਭੁੱਖ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਚ' ਮੰਟੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ " ਰੋਟੀ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਜੇਕਰ ਫਾਕੇ ਹੀ ਖਿੱਚਦੇ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਉਹ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਖੋਹਣਗੇ"

ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਮੰਟੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ,“ਆਦਮੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਐਪੀਕਿਊਰਸ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਖ਼ਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਕੰਦਰ, ਚੰਗੇਜ਼, ਤੈਮੂਰ ਜਾਂ ਹਿਟਲਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਰੱਬ ਨਾਲ ਲਿਵ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।”

ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਮੰਟੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਜਿਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸੀਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਹੋ ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੋ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਨਾ-ਕਾਬਿਲੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਹੈ।

ਮੰਟੋ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਦਾਲਤ ਚ ਬਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ "ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਲਮ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ‘ਤੇ ਸੱਟ ਵੱਜਦੀ ਹੈ।"

ਉਸਦੇ 66ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਵਸ ਤੇ ਉਸਨੂੰ “ਨਿਸ਼ਾਨ-ਏ-ਇਮਤਿਆਜ” ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਪਾਤਰ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਨ। ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ, ਬੰਬੇ ਸਟੋਰੀਜ਼, ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ।

ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਿੰਕਦਰ ਮੰਟੋ ਆਖਿਰ 18 ਜਨਵਰੀ 1955 ਨੂੰ 43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਹੰਢਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਲੈਕੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾਇਗੀ ਲੈ ਗਿਆ। 

ਸ. ਸੁਖਚੈਨ ਸਿੰਘ ਕੁਰੜ (ਪੰਜਾਬੀ ਅਧਿਆਪਕ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਚ ਸਰਪ੍ਰਸਤ) ਸਰਕਾਰੀ ਸੀਨੀਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਮਾਨਾ ਸਿੰਘ ਵਾਲ਼ਾ (ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ)