ਉਹ ਸਮਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਲਾ ਦੌਰ ਦਾ ਸੀ, ਮੁਗ਼ਲ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ।ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੁੜ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਪੁਨਰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਸੰਸਥਾਗਤ/ਪਾਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇਕਤ੍ਰਿਤ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ:-
ਇਕ, ਤਰੁਣਾ ਦਲ ਦਾ ਨਾਮ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਲੜਾਕੂ ਫੌਜਾਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾਤਰ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਲਏ ਗਏ ਸਨ।
ਦੂਜੇ, ਸੇਵਾ ਦਲ ਨੂੰ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਲੜਾਕੂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਬਿਮਾਰ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।
ਭਾਰੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਦੋਵੇਂ ਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਜਥਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਇਹਨਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਕਮਾਂਡਰ ਸਨ। ਹਰ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਸਨ।
ਸਰਦਾਰ ਕਰੋੜਾ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਸਨ ਜਿਨਾ ਨੂੰ ਓਹਨਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸਰਦਾਰ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ 'ਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਭਾਲੀ।
ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਨਜੀਬ-ਉ-ਦੌਲਾ ਦੁਆਰਾ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਿਸਲ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕਰਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬੇਈਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ 17 ਟਕਰਾਅ ਕੀਤੇ।
ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮ ਮੀਰ ਹਸਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਹਰਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ।ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜਮਨਾ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਸਰਦਾਰ ਮੀਰ ਹਸਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ।
ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸਲਾਮੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪਲੀਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ 'ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਧੀ' ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ:
ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਜੋ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਵਾਲਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।
ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 18 ਜਨਵਰੀ 1774 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਜੁਲਾਈ 1775 ਨੂੰ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਹਮਲੇ ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਅਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਪੁਰਾ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਉਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੌਜੂਦਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸਥਿਤ ਹੈ,ਉਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬਣੀ ਮਸਜਿਦ, ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਪਰ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਿਰਬਾਹ ਲਈ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਭਾਰੀ ਘਾਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜੋ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ।
ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਮਾਲੀਏ ਦਾ ਅੱਠਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨ ਲਿਆ।
1783 ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ।
ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਗੇਟ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਪੱਖੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਅਜਮੇਰੀ ਗੇਟ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮੋਰੀ ਗੇਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਕੇਸਰੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸਮੇਤ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ।
ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀਆਂ, ਦਰਬਾਰੀ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਅਤੇ ਬੇਗ਼ਮ (ਰਾਣੀ) ਸਮੂਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨ ਲਈਆਂ:
ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਦੇਵੇਗਾ।
ਕੋਤਵਾਲੀ ਇਲਾਕਾ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਰਹੇਗਾ।
ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਗੇ, ਅਤੇ ਉਥੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਗੇ।
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ 4,000 ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਉਠਾਏਗਾ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਾਕੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈ।
ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਵਿੱਤ ਦੇਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਆਯਾਤ ਕੀਤੇ ਮਾਲ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਚੌਕੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਨਕਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਾ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਖਰੀਦੀ ਮਿਠਾਈ, ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਵੰਡਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪੁਲ ਮਿਠਾਈ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੁਰਾਣੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਜੋਂ ਸੱਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ ਲੱਭੇ ਅਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ:
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਸਰਦਾਰ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਮਹਿਲ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਅੱਠਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਉਥੇ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਲਾ ਸਾਹਿਬ, ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ, ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ, ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੋਤੀ ਬਾਗ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਤੀਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਸੀ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਜਨੂੰ ਟਿੱਲਾ, ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮਜਨੂੰ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਠਹਿਰੇ ਸਨ।
ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ 'ਤੇ, ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਭਾਈਆਂ (ਹਾਜ਼ਰ ਸਿੰਘਾਂ) ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਨੇ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਓਹਨਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡਣ, ਪਰ ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕਿਸਮਤ ਬਖਸ਼ੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਚਾਹੀਏ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਖਾਲਸੇ ਲਈ ਇਹ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਸਰਦਾਰ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ 1785 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਡਰੇ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰ ਲਈ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ 10 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ।
ਮਿਤੀਆਂ ਚ ਫਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ ਕੌਮੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ,ਇਤਿਹਾਸ ਚ ਵੀ 19-21 ਦਾ ਫਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ,ਪਰ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਗਲਤ ਇਰਾਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀ।
