ਸੰਪਾਦਕੀ

    ਮਨੁ ਸਮਰਿਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਫਿਰ ਖੱਤ੍ਰੀ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਦਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਖੂਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣਾ, ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ , ਮੰਦਿਰਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ  ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਸੀ।ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸ਼ੂਦਰ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵੀ ਲੱਗਣ ਜਾਂਦਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਪ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਸੀ ਜਿੱਥੋਂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਸ਼ੂਦਰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਭਰਦੇ। ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੱਕ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਡਾ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਜੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਉਹ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਮਸੀਹੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ 

ਡਾ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਖ਼ੁਦ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਭਾਰਤ ਸਨ। ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਮੁਹਾਰ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਬ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਡਾ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891 ਨੂੰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਹੂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਰਾਮਜੀ ਮਾਲੋ ਜੀ ਸਕਪਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਭੀਮਾਜੀ ਸਕਪਾਲ ਸਨ। ਭੀਮ ਰਾਓ ਦੇ ਪਿਤਾ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਭੀਮ ਰਾਓ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।

ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸਕੂਲ -ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭੀਮ‌ਰਾਉ ਨਾਲ ਹਰ ਦਿਨ ਦੁਰ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੈਠਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਸਾਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ।ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਚਪੜਾਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਂਦਾ ਜਿਸ ਦਿਨ ਚਪੜਾਸੀ ਸਕੂਲ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਭੀਮ ਰਾਓ ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਬਿਨਾਂ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪਿਆਸਾ ਰਹਿੰਦਾ।No peon No water

ਭੀਮ ਰਾਉ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤੀ।ਪੂਰੇ ਦਲਿਤ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ।ਭੀਮ ਰਾਓ ਪਹਿਲਾਂ ਦਲਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ।ਪਰ ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਸ਼ਿਕਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ।ਭੀਮ ਰਾਓ ਵਲਾਇਤ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇੰਨੇਂ ਪੈਸੈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ।

ਬੜੌਦਾ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਗਾਇਕਵਾੜ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਵਜੀਫਾ ਦੇ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਦੇ ਸਨ।ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਦੇਰ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਗਾਇਕਵਾੜ ਦੇ ਪੁੱਛੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਭੀਮ ਰਾਓ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਭੀਮ ਰਾਉ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਰਤ ਵੀ ਰੱਖੀ ਕਿ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਨਾਮਿਕਸ,ਲੰਡਨ ਲਾਅ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ।ਧਰਮ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਮਾਜ਼ ਵਿਗਿਆਨ,ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ, ਇਤਿਹਾਸ, ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ।ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਤਰ ਸਮਾਂ ਆਪਣਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ।ਪੜਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੰਨੇ ਮਗਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਕਿ ਉਹ ਖਾਣਾ ਵੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ। ਬਜ਼ਾਰ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ।ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ।

ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ- ਭੀਮ ਰਾਉ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਆਹ ਰਾਮਾਬਾਈ ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਵੀਤਬਾਈ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨਾਲ ਕਰਵਾਇਆ।

ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਖਰੜਾ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾ - ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਜੇਲ੍ਹ ਗਏ।ਗੋਲ ਮੇਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪੂਨਾ ਐਕਟ ਅੱਜ ਵੀ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ ਹਨ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਉਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਗਣਤੰਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਗਈ ।ਭਾਰਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਹੜੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਭੀਮ ਰਾਉ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਫਿਨਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਆਦਿ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਾਂ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਨਾਲ 2 ਸਾਲ 11 ਮਹੀਨਿਆਂ ਅਤੇ 18 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ 26 ਨਵੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।6 ਦਸੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰਵ ਉੱਚ ਇਨਾਮ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦੁਆਰਾ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ।ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਤੋਂ ਲੈਕੇ, ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਬੈਠ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ, ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲਿਆਉਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਵਡਮੁੱਲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।

                     ਰਜਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸ਼ਰਮਾ

                    ਪਿੰਡ ਕਾਲਝਰਾਣੀ

                    ਡਾਕਖਾਨਾ ਚੱਕ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ

                   ਤਹਿ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ-ਬਠਿੰਡਾ

                   ਮੋਬਾਇਲ 7087367969

ਇਹ ਗੱਲ ਕਰੀਬ 50 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਦੋਂ ਗੋਨਿਆਨਾ ਮੰਡੀ (ਬਠਿੰਡਾ) ਵਿਖੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਸਨ। ਮੈਂ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਪੰਜਵੀਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੇ ਤਖ਼ਤ ਸ਼੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਸੇਵਾ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ, ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ, ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕੀਂ ਸਾਈਕਲਾਂ ਤੇ‌ ਮੇਲੇ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਾਈਕਲ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਉਥੇ ਰੁਕਦੇ। ਨਾਲੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ, ਨਾਲੇ ਸੇਵਾ। ਯਾਨੀ ਨਾਲੇ ਪੁੰਨ ਨਾਲੇ ਫ਼ਲੀਆਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਲਿਖਿਆ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਸਾਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡਾ ਭਾਸ਼ਣ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਪੰਕਤੀ ਮੈਂ ਤੇ ਅਗਲੀ ਪੰਕਤੀ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਕੇਤਾਂ/ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ। ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਸੁਰਤਾਲ ਨਾਲ ਸੁਣਾਉਂਦੇ। ਪੰਜ ਤੋਂ ਸੱਤ ਮਿੰਟ ਦੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸੰਗਤਾਂ ਇਕਾਗਰਚਿੱਤ ਅਤੇ ਅਚੰਭੇ ਨਾਲ ਸੁਣਦੀਆਂ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਥਿੜਕੇ, ਬਿਨਾਂ ਡੋਲਿਆਂ, ਬਿਨਾਂ ਭੁੱਲਿਆਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ਸੰਗਤ ਉੱਤੇ ਜਾਦੂਈ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾ ਦਿੰਦੇ। ਨੋਟ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਦੋਂ ਦੋ-ਦੋ, ਪੰਜ-ਪੰਜ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਕਦੇ ਕੋਈ ਪੰਜਾਹ ਜਾਂ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਵੀ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੰਦਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਘਟਨਾ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ (ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੇਟੀ) ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ ਸਿੰਘ - ਅਕਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ-151302 (ਬਠਿੰਡਾ) 9417692015. 

               ਕੇਂਦਰੀ ਸਿਹਤ ਮੰਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕਰੋਨਾ ਦੇ ਸਬ ਵੈਰੀਂਅਟ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਫੈਲਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਿਹਤ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਕਰੋਨਾ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਜੇ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮ ਹੈ।ਕਰੋਨਾ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਮੁੱਢਲੀਆ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਹੱਥ ਧੋਣੇ,ਦੋ ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਣੀ ਅਤੇ ਵੈਕਸੀਨ ਲਗਵਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।ਇਸ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਫੈਲਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਹ ਹਨ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

                       ਰਜਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸ਼ਰਮਾ

                       ਪਿੰਡ ਕਾਲਝਰਾਣੀ

                     ਡਾਕਖਾਨਾ ਚੱਕ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ

                     ਤਹਿ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ-ਬਠਿੰਡਾ

                    ਮੋਬਾਇਲ 7087367969

ਰੇਨੂ ਇੱਕ ਮੱਧਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬਧਿਤ ਕੁੜੀ ਸੀ।ਸੋਹਣਾ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਪਰਿਵਾਰ, ਪਤੀ ਦੋ ਬੱਚੇ। 

ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਘਰੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਤੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਘਰ ।ਮਿੱਠ ਬੋਲੜੀ ਸੀ ਪਰ ਗੱਲ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਸੀ । ਸਾਦਗੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਪਰ ਪਲੀਜ਼ਿੰਗ ਪਰਸਨੈਲਟੀ ਦੀ ਮਾਲਿਕ ਸੀ। ਜਦੋ ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਤਾਰੀਫ਼  ਕਰਦਾ  ਤਾਂ ਨਾਲ ਦੀਆਂ ਸਾਥਣਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰੀ ਖਾਰ ਖਾਂਦੀਆਂ  ਸੀ।

ਚਾਹ ਦੇ ਵਕਤ ਸਾਰੇ ਕਰਮਚਾਰੀ  ਕੰਟੀਨ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਪੀਣ  ਆਉਦੇ ਸੀ।

ਇਕ ਦਿਨ  ਉਹ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਬੈਠੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ  ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਇੱਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਰਿੰਦਰ  ਨੇ ਬੜੀ ਹਲੀਮੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ "ਮੈਡਮ ਜੀ ਇੱਥੇ ਬਹਿਕੇ  ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਚਾਹ ਪੀ ਸਕਦਾ?"

ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੇ ਵਕਤ ਅਕਸਰ  ਸਾਰੀਆਂ ਮੈਡਮਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਜਾਦੀਆ ਸਨ।

ਇਹ ਮੈਡਮ  ਰੇਨੂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ,ਜਦ ਮਨ ਕਰਨਾ ਇਕੱਲਿਆਂ ਵੀ ਕੰਟੀਨ ਵਿੱਚ ਆਕੇ ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਪੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਰੇਨੂ ਨੇ ਨਰਿੰਦਰ ਵਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ, "ਬੈਠੋ ਬੈਠੋ ਇਹ ਦਫ਼ਤਰ ਦੀ ਕੰਟੀਨ ਹੈ ਕੋਈ ਵੀ ਬੈਠ ਸਕਦਾ।"

ਚਾਹ ਆਗਈ, ਪੀਂਦਿਆ ਪੀਂਦਿਆ ਆਪਸੀ ਜਾਣ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਹੋ?

ਪਤਨੀ ਕੀ ਕਰਦੀ ਆ?

ਕਿੰਨੇ ਭੈਣ ਭਾਈ ਆ?

ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਵਿਆਹ ਨੂੰ?

ਕਿਨੇ ਬੱਚੇ ਆ?

ਹਰ ਰੋਜ ਚਾਹ ਪੀਣ ਬੈਠਿਆਂ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। 

ਗੱਲਾ ਗੱਲਾ ਵਿੱਚ ਨਰਿੰਦਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਭੈਣ  ਨਹੀਂ ।

ਰੇਨੂ ਕਹਿੰਦੀ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਲੱਕੀ ਹੋ,ਬੜਾ ਕੁੱਝ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਬੜੀਆਂ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀਆਂ। ਨਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਲੱਗਿਆ ਕਹਿੰਦਾ ਇੰਝ ਨਾ ਕਹੋ ਮੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ  ਅਨਲੱਕੀ  ਹਾਂ।  ਰੇਨੂ ਕਹਿੰਦੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਕਮੀ ਅਸੀਂ ਪੂਰੀ ਕਰ  ਦਿੰਨੇ ਆਂ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਕੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। 

ਨਰਿੰਦਰ ਕਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਮੈਡਮ ਜੀ  ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭੈਣ ਨਹੀਂ  ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤ  ਮਾੜਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਹੈ।

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇੱਕ  ਪੜੋਸੀ ਔਰਤ ਮੇਰੀ  ਮਾਂ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਧੀ ਵੀ  ਮੈਂਨੂੰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ।ਮੈਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ  ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ।ਭੈਣ ਦਾ ਘਰ ਵਾਲਾ   ਮੇਰੀ ਉਸ ਮਾਂ ਬਣੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤਾਨੇ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਟੰਡਾ ਪਾਲ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।ਮੇਰਾ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤੇ ਉਸ ਭੈਣ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਗਿਆ।  ਉਸਤੋਂ ਬਾਦ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ  ਮਾਂ ਜਾ ਭੈਣ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। 

 ਰੇਨੂੰ ਨੇ ਕਿਹਾ ,  ਠੀਕ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜੀ । ਮੇਰੇ ਅਪਣੇ ਭਰਾ ਤਾਂ  ਹੈਗੇ ਆ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭਰਾ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ।

ਇਸ ਤਰਾਂ ਵਕਤ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਸਾਂਝਾ ਵਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੇਨੂ ਅਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਪੇਕੇ ਘਰ ਭਾਈ ਦੂਜ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾ ਕੇ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ।ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਨਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਚਲੀ ਗਈ।ਨਰਿੰਦਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਰੇਨੂ ਨੇ ਨਰਿੰਦਰ ਦੇ ਗੁੱਟ ਤੇ ਲਾਲ ਮੌਲੀ ਬੰਨੀ ਤੇ ਭਾਈਦੂਜ ਦਾ ਟਿੱਕਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਰੇਨੂ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਨਰਿੰਦਰ ਵੀ ਰੇਨੂ  ਨੂੰ ਬੜਾ ਮੋਹ ਜਿਤਾਉਦਣ  ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਹ ਗੱਲ  ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੈਰਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਰੂਹ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ।

 ਦੇਖ ਰੇਨੂ ਰੂਹ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ, ਦੁਨਿਆਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋ ਕਿਤੇ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੇ ਆ।ਮੈਨੂੰ  ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਔੜਣ ਲੱਗ ਪੈੰਦੀਆ।ਰੇਨੂੰ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਹਾਸਾ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਨਰਿੰਦਰ ਘਰਦੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਆਉਣ ਜਾਣ ਵਧ ਗਿਆ। 

ਪਰ ਉਹ ਦਿਲੋਂ ਰੇਨੂ ਨੂੰ ਭੈਣ ਮੰਨਣ ਤੇ ਇਨਕਾਰੀ ਰਿਹਾ।ਰੇਨੂੰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ  ਲੱਗੀ।  ਉੰਝ  ਉਹ ਬਹੁਤ ਅਪਣਾਪਣ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ

ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਉਸਦਾ ਅਪਣੀ  ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਝਗੜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਕੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਘੁਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਉਹ ਸੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਝੂਠ।

ਰੇਨੂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਸੁਣਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਲੱਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਮੁਬਾਇਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੇ।ਮੋਹ ਭਿੱਜੀ ਰੇਨੂ ਨੇ ਇਕ  ਹਿਦਾਅਤਾਂ ਭਰੀ ਚਿੱਠੀ  ਲਿਖ ਕੇ ੳਸਦੇ ਘਰ ਪੋਸਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ,ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਪਣੇ ਭਰਾ ਭਰਜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ  ਹੋਏ ਝਗੜਿਆਂ ਵੇਲੇ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਪੇਕੇ ਘਰ ਉਸਦੀ ਬਹੁਤ ਪੁੱਛ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਸੀ।

ਰੇਨੂ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਨੇ ਨਰਿੰਦਰ ਦੇ ਘਰ ਕਲੇਸ਼ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। 

ਨਰਿੰਦਰ ਨੇ ਆਕੇ ਰੇਨੂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਰੇਨੂ ਕਹਿੰਦੀ  ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਮੈਂ ਡਾਂਟ ਦਿੱਤਾ। ਨਰਿੰਦਰ ਨੇ ਰੇਨੂ ਨੂੰ  ਇੱਕ ਕਾਗਜ ਤੇ ਕੁੱਝ ਲਿਖਕੇ  ਕਾਪੀ ਕਰ ਕੇ ਦੇਣ  ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਇੱਕ  ਚਿੱਠੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਜੋ  ਮੇਰੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਭੈਣ ਵਲੋਂ, ਤੇ ਖਤਮ ਸੀ। ਇਹ  ਚਿੱਠੀ ੳਸ ਨੇ ਅਪਣੀ ਪਤਨੀ  ਨੂੰ  ਸਫ਼ਾਈ ਵਝੋਂ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਰੇਨੂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਟਾਂਚਾ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗੱਲਾ ਸਮਝ  ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ।  ਉਹ  ਨਰਿੰਦਰ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ।ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ  ਬਹੁਤ ਵਕਤ ਲੱਗਿਆ,  ਜੋ ੳਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪੀੜਾ ਦਾਇਕ ਸੀ।ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਜਾਣ  ਤੋਂ ਬਾਅਦ ੳਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਨਰਿੰਦਰ ਉਸ  ਨਾਲ ਤਾ ਬੜਾ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਜਤਾਉਂਦਾ ਸੀ ਪਰ   ਅਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਅਪਣੇ ਸਾਥੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ੳਸ ਰੂਹ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਾਰੇ ਬਹੁਤ ਅਲੱਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। 

ਰੇਨੂ ਅਕਸਰ ਸੋਚਦੀ ਜੇ ਅੰਬਾ ਦੀ ਭੁੱਖ ਬਾਖੜੀਆਂ ਨਾਲ ਲੱਥ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕੀ ਅੰਬਾ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਰੋਣ।

ਪਰ ਭੈੜੀਏ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਅਪਣੇ ਅੰਬ ਵੀ ਹੈਗੇ ਸੀ।

ਬਲਰਾਜ ਚੰਦੇਲ ਜੰਲਧਰ

13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1977 : ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ                             

ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਰੂਹੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛੱਤਬੀੜ ਚਿਡ਼ੀਆਘਰ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆ। ਅਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜੀਅ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਤੋਂ ਪਟਿਆਲੇ ਗਏ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਪੰਜਾਬੀ  ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਭਵਨ 'ਚ ਬਿਤਾਈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵਾ 10 ਵਜੇ ਬੱਸ ਲੈ ਕੇ ਪੌਣੇ 12 ਵਜੇ ਪਿੰਡ ਛੱਤ ਪੁੱਜੇ। ਅੱਗੋਂ ਇੱਕ ਆਟੋ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਚਿੜੀਆਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।     ਇਸ ਚਿੜੀਆਘਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ 'ਮਹਿੰਦਰ ਚੌਧਰੀ ਜ਼ੂਆਲੋਜੀਕਲ ਪਾਰਕ' ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਜ਼ੂਆਲੋਜੀਕਲ ਪਾਰਕ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਗਵਰਨਰ ਸ੍ਰੀ ਮਹਿੰਦਰ ਮੋਹਨ ਚੌਧਰੀ ਨੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1977 ਈ. ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਚਿੜੀਆਘਰ ਪਿੰਡ ਛੱਤ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਵੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਪਚਵੰਜਾ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ। 202 ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਇਸ ਚਿੜੀਆਘਰ ਵਿੱਚ 369 ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵ, 400 ਪੰਛੀ, 20 ਰੀਂਘਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਹਨ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਇਸ ਜ਼ੂਆਲੋਜੀਕਲ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਲਾਇਨ ਸਫ਼ਾਰੀ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰਾਇਲ ਬੰਗਾਲੀ ਟਾਈਗਰ, ਵ੍ਹਾਈਟ ਟਾਈਗਰ, ਏਸ਼ੀਅਨ ਐਲੀਫੈਂਟ, ਹਿੱਪੋਪੋਟੇਮੱਸ, ਇੰਡੀਅਨ ਗੈਜ਼ੇਲ, ਸਾਂਬਰ, ਈਮੂ, ਏਸ਼ੀਆਟਿਕ ਲਾਇਨ, ਬੈਬੂਨ, ਲਾਇਨ ਟੇਲਡ ਮੈਕਾਕੂ, ਇੰਡੀਅਨ ਲੈਪਰਡ, ਜੈਗੁਆਰ, ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਬਲੈਕ ਬੀਅਰ, ਸਲਾਥ ਬੀਅਰ, ਜ਼ੈਬਰਾ, ਚਿੰਪੈਂਜ਼ੀ, ਬਲੂ ਬੁੱਲ, ਬਲੈਕ ਬੱਕ, ਗੌਰ, ਬੰਗਾਲ ਫੌਕਸ, ਪੌਰਕੁਪਾਇਨ, ਘੜਿਆਲ, ਮੱਗਰ ਕਰੋਕੋਡਾਈਲ, ਇੰਡੀਅਨ ਪਾਈਥਾਨ, ਸਿਵੇਟ ਕੈਟ, ਗੋਰਾਲ, ਸਮੂਥ ਕੋਟਿਡ ਓਟੱਰ, ਜੈਕਾਲ, ਸਾਰਸ ਕਰੇਨ ਅਤੇ ਪੇਂਟਿਡ ਸਟਾਰਕ ਆਦਿ ਜਾਨਵਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 88 ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਦੁਰਲੱਭ ਹਨ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੁਣ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਹੱਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।     ਚਿੜੀਆਘਰ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਘਣੇ ਸੰਘਣੇ ਰੁੱਖ, ਮੀਂਹ ਵਾਲਾ ਮੌਸਮ, ਦੂਰੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਮੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਰੂਹੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਰਟ ਫੋਨ ਕੱਢ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ। ਟਿਕਟ ਕਾਊਂਟਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਣੇ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਪੈਟੀਜ਼ ਖਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਟਿਕਟਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ। ਉੱਥੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ 25 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਵੱਡਿਆਂ ਲਈ 60 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਟਿਕਟ ਦਾਖਲਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਤਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਜਣੇ ਸਾਂ, ਇਸ ਲਈ 180 ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਟਿਕਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਅਸੀਂ ਚਿੜੀਆਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਸੋਮਵਾਰ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਚਿਡ਼ੀਆਘਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮੀ ਪੌਣੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਤੱਕ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।     ਐਂਟਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਗੇਟਕੀਪਰ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਚੈੱਕ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਟਾਈਗਰ   ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਸਪਾਸ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਤਾਰਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਟਾਈਗਰ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਡੂੰਘੀ ਖਾਈ ਪੁੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਣੀ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਹੋ ਸਕੇ। ਇੱਥੇ ਬੇਟੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਅਤੇ ਸੈਲਫੀਆਂ ਲਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਈਗਰ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਹੋਰ ਯਾਤਰੀ ਵੀ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਏ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਟਾਈਗਰ ਨੂੰ ਜੀਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖ ਕੇ ਖੂਬ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸਨ। ਰੂਹੀ ਵੀ ਟਾਈਗਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਈ- "ਹੈਲੋ ਟਾਈਗਰ! ਕੈਸੇ ਹੋ?... ਅੱਛਾ ਅੱਛਾ, ਘੂਮੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ... ਠੀਕ ਹੈ... ਫਿਰ ਮਿਲਤੇ ਹੈਂ..." ਰੂਹੀ ਅਕਸਰ ਜਦੋਂ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਬੋਲਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।     ਚਿੜੀਆਘਰ ਵਿਚ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਫੈਰੀਜ਼ (ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ) ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਾਂ ਬੱਚੇ ਹੀ ਬੈਠਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਯਾਤਰੀ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਚਿੜੀਆਘਰ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਬੇਟੀ ਰੂਹੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੈਦਲ ਤੁਰਨਾ ਹੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਤੁਰ-ਫਿਰ ਕੇ ਹੀ ਚਿਡ਼ੀਆਘਰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ।      ਉੱਚੇ-ਲੰਮੇ ਦਰਖਤਾਂ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਇਹ ਸੰਘਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੰਛੀਆਂ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਢੁੱਕਵਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਯਾਤਰੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਮਣੀਕ ਤੇ ਸੁਹਾਵਣਾ ਮੌਸਮ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਾਨਵਰ ਤੇ ਪੰਛੀ ਆਪੋ- ਆਪਣੇ ਘੁਰਨਿਆਂ, ਗੁਫਾਵਾਂ ਤੇ ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਦਰਸ਼ਕ ਤੇ ਯਾਤਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖੂਬ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਰੂਹੀ ਨੇ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਕੇ ਬਾਂਦਰ, ਲੰਗੂਰ, ਹਾਥੀ, ਘੜਿਆਲ, ਮਗਰਮੱਛ, ਹਿਰਨ, ਮੋਰ, ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾ, ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਪੰਛੀਆਂ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੱਪਾਂ (ਜੋ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸਨ), ਨਿਸ਼ਾਚਰ (ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਾਗਣ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਤੇ ਜਾਨਵਰ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਉੱਲੂ, ਸੇਹ, ਚਮਗਿੱਦੜ, ਗਿੱਦੜ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਹਰ ਥਾਂ, ਹਰ ਪੰਛੀ/ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਉਹਨੇ ਫੋਟੋ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਖੂਬ ਫੋਟੋਆਂ ਲਈਆਂ।     ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸ਼ੇਰ-ਸਫਾਰੀ ਬੰਦ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੇਰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਚਿੜੀਆਘਰ ਵਿਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਯਾਤਰੀ ਕਿਸੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਕਰਨ। ਚਿੜੀਆਘਰ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ- ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਠੰਡਾ, ਸਾਫ਼ ਤੇ ਆਰ.ਓ. ਦਾ ਪਾਣੀ; ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਵਧੀਆ ਹੱਟਸ/ ਥਾਵਾਂ; ਖਾਣ ਪੀਣ ਲਈ ਚੰਗੇ ਹੋਟਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ। ਆਈਸਕ੍ਰੀਮ, ਛੋਲੇ ਭਟੂਰੇ, ਪੌਪਕੌਰਨ, ਕੋਲਡ ਡ੍ਰਿੰਕਸ ਆਦਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਉਠਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਚਿੜੀਆਘਰ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੇ ਹਰ ਪੰਛੀ/ ਜਾਨਵਰ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਮੂਹਰੇ ਇਕ ਤਖ਼ਤੀ ਉੱਤੇ ਉਹਦਾ ਆਮ ਨਾਂ,ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਂ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਉਮਰ, ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਦੇਸ਼/ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ।      ਕਰੀਬ ਸਵਾ ਚਾਰ ਵਜੇ ਤੱਕ (ਪੂਰੇ ਚਾਰ ਘੰਟੇ) ਸਾਰਾ ਚਿਡ਼ੀਆਘਰ ਘੁੰਮਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੁਣ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਨੈਕਸ ਲਏ ਅਤੇ ਮੈਂਗੋ ਜੂਸ ਪੀਤਾ। ਸਾਢੇ ਛੇ ਵਜੇ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਪਟਿਆਲੇ ਆ ਗਏ। ਪਰ ਹੁਣ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਬਿਤਾ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਗਏ।     ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਕਈ ਦਿਨ ਰੂਹੀ ਇਸ ਮਨੋਰੰਜਕ ਯਾਤਰਾ (ਚਿੜੀਆਘਰ ਦੀ ਸੈਰ) ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਇਹ ਸੈਰ-ਸਫ਼ਰ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱਕ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ।                             

 ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ ਸਿੰਘ  

ਪੋਸਟਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ, ਅਕਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ-151302 (ਬਠਿੰਡਾ)  9417692015. 

ਪਿਆਰੇ ਰੱਬ ਜੀ,

ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ।

ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ,? ਅਸੀਂ ਏਨੀਆਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ,ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸੁਣ‌ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਸ ਬੇਮੌਸਮੀ ਬਰਸਾਤ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਰੀਝਾਂ, ਮੇਰੇ ਸੁਪਨੇ ਬਰਸਾਤ ਵਿੱਚ ਰੁੜ ਗਏ ਹਨ। ਗੜ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ਾ ਦੱਬੀਆਂ ਗਈਆ ਹਨ। 

ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਾਂ... , ਇਸ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਆਸਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਖ਼ਰਚੇ ਮੈਂ ਕਿਥੋਂ ਕਰਨੇ ਹਨ? ਦਿੱਡ ਦੀ ਭੁੱਖ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਰੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਮੇਰਾ ਲੱਕ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਵਾਨ ਧੀ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਸਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਢੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੀ ਦਵਾਈ ਲਈ ਬੇਬੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਘਰਵਾਲੀ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਪੂਰੀਆਂ  ਕਰਨ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਵਿਚਾਰੀ ਚੁੱਪ-ਚੁਪ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਕੇ‌ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦਿਨ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੀਝਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਸੰਦੂਕ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਤਾਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਚਾਬੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਉਸ ਨੇ.. 

ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਮਦਦ ਕਰਕੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਰਨਲ ਕੈਟਾਗਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਭ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਦਦ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਖਸਤਾ ਹੈ। ਕਾਸ਼! ਇਥੇ ਹਰੇਕ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ। ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਰੌਲਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਸਮਝਦਾ ਅਤੇ ਲੋੜਵੰਦ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ‌। 

ਜੇਕਰ ਫ਼ਸਲ ਚੰਗੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਰੇਟ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਤੁਹਡੇ ਤੱਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ? ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਫ਼ਸਲ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਕਹਿਣ ਕਿ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲ ਵੇਚ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸਾਨ ਹਾਂ, ਕਿਰਤੀ ਹਾਂ। ਉਝ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅੰਨ ਦਾਤਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਵਰਗੀ ਹੈ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੁਟਾਉਂਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਸਬਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਸਬਰ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਥੋਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਚੁਣਦਾ ਹਾਂ। 

ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਰੋਜ਼- ਰੋਜ਼ ਮਰਨ ਨਾਲੋਂ ਇਕੋ ਦਿਨ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ.... ਟੁੱਟ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਤਰਸ ਕਰਿਆ ਕਰੋ। ਬੇਮੌਸਮੀ ਬਰਸਾਤ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਫ਼ਸਲ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰੋ। ਮੇਰੇ ਵੀ ਸੁਪਨੇ ਹਨ, ਮੇਰੀਆਂ ਵੀ ਰੀਝਾਂ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਦੁਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਮੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਮੰਨਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ? ਸਾਫ਼ ਦਿਲ ਕਿਵੇਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ.... ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਰੱਬ ਜੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਕਿਸਾਨ ਪੁੱਤ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਦਰਦ ਕਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣਾਵਾਂ। ਸੋਚਿਆ ਚਿੱਠੀ ਹੀ ਲਿਖ ਦੇਵਾਂ।  ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਮਿਹਰ ਭਰਿਆ ਹੱਥ ਰੱਖਣਾ ਜੀ। ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਜੀਉ।

      ਪਰਵੀਨ ਕੌਰ ਸਿੱਧੂ 

        814653620

23 ਮਾਰਚ ਦਾ ਅਹਿਮ 

ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 23 ਮਾਰਚ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਿਹਾੜਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਦਿਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ 'ਚ  ਨੌਜਵਾਨ 'ਤੇ ਵਤਨ ਪ੍ਰਸਤ ਨਾਗਰਿਕ ਬਸੰਤੀ ਦਸਤਾਰਾਂ ਸਜਾ ਕੇ 'ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ' 'ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਕੀ ਜੈ' ਅਤੇ 'ਬੰਦੇ ਮਾਤਰਮ' ਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਗੁੰਜਾਊ ਨਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਆਦਰਸ਼ 'ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਸ੍ਰ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਹਰੀ ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਰਵਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੰਜ਼ੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜੀ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੇ ਗਲੋਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਜੂਲਾ ਲਾਹਉਣ ਲਈ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਵਤਨ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤਾਂ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਰੱਸੇ ਚੁੰਮ ਲਏ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਹਰੀ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿਤਾ ਹਰੀ ਨਰਾਇਣ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਸ੍ਰੀ ਮਤੀ ਪਾਰਵਤੀ ਬਾਈ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ 24 ਅਗਸਤ 1908 ਨੂੰ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੂਨਾ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਖੁੱਡ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਮਾਤਾ ਤੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਦੂਸਰੇ ਸਾਥੀ ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਲਾਲ ਥਾਪਰ ਮਾਤਾ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰੱਲੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਗਰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ 3 ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਆਪ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਤਾਇਆ ਅਚਿੰਤ ਰਾਮ ਥਾਪਰ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ 'ਚ ਹੋਇਆ। ਸ੍ਰ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਸਤੰਬਰ 1907 ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਵਿਦਿਆਵਤੀ ਦੀ ਕੁੱਖਾਂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਇਲਪੁਰ (ਫੈਸਲਾਬਾਦ), ਪਿੰਡ ਬੰਗਾ ਚੱਕ ਨੰਬਰ105 ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਨਾਰਲੀ ਜਿਲਾ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ (ਹੁਣ ਤਰਨਤਾਰਨ) ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾ ਦੇ ਵਡੀਕੇ ਖੱਟਕੜ ਕਲਾਂ ਆ ਵਸੇ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਾਦਾ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 25 ਏਕੜ ਜਮੀਨ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਬੰਗਾ ਵਿਖੇ ਅਲਾਟ ਹੋਣ ਕਾਰਣ 1898 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਖੱਟਕੜ ਕਲਾਂ ਤੋਂ ਬੰਗੇ ਜਾ ਵਸਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ 'ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਚਾਚਿਆਂ ਦੀ, ਜੋ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ "ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ  ਜੱਟਾ" ਚਲਾਉਣ ਕਾਰਣ ਜੇਲੀਂ ਡੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ,  ਰਿਹਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਦਾਦੀ ਜੈ ਕੁਰ ਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਂ 'ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ' ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ  ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜੇ ਉਹ ਮਾਸੂਮ ਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਸਖਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ ਚਾਚਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਉਹ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਜਲਾਵਤਨ ਰਹੇ।ਪਿੱਛੇ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਰਿਹਾਈ ਉਪਰੰਤ ਜੇਲ 'ਚ ਝੱਲੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਾਰਨ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਨਾ ਰਹੀ ਤਪਦਿਕ ਦੀ ਲਾਗ ਕਾਰਨ, ਦੋ ਡੇਢ ਸਾਲ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦਿਆਂ 1910 'ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਲ ਮਨ 'ਚ ਗੋਰਿਆਂ ਲਈ ਰੋਸ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕਲਮਾਂ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਲਮਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਵੇਖ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਡੱਕੇ ਜਿਹੇ ਭੋਏਂ 'ਚ ਗੱਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮਹਿਤਾ ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ ਜੋ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਬੇਟੇ ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏਂ, ਅੱਗੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਦੰਬੂਕਾਂ ਬੀਜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬੰਦੂਕਾਂ ਕਿਉਂ ਬੀਜ ਰਿਹਾ ਏਂ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਲਈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ। ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਆਜਾਦੀ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਪੰਜ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬੰਗੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੋਂ ਉਸਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਜੇ ਉਹ ਛੋਟਾ ਹੀ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤੀ ਸੂਝ ਜਰੂਰ ਸੀ। ਓਹਨੀ ਦਿਨੀਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਕੇਸ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਰਾਭੇ ਦੀ 19 ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇਖ ਕੇ ਜੱਜ ਦੇ ਮਨ 'ਚ ਕੁੱਝ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਗ ਪਈ, ਉਹ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਸਫਾਈ 'ਚ ਬਚਾ ਹਿੱਤ ਜੇ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਬਦਲਾਅ ਕਰ ਲਵੇਂ ਤਾਂ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜਾ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈਂ। ਅੱਗੋਂ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ "ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖੋ ਤਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਚੁੰਮਾਂ 'ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਫੇਰ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਆਜਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਾਂ"। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵਾਕਿਆ ਤੇ ਸੰਵਾਦ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੇ ਤੇ ਨਾਹੀ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। 16 ਨਵੰਬਰ 1915 ਨੂੰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭੇ ਨੂੰ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਫਾਂਸੀ  ਚੜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਹੋਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਲ ਮਨ ਤੇ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਦਰਸ਼ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਈਮਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਪਰੰਤ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡੀ ਏ ਵੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ।ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹਾਲੇ 12 ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਓਹਨੀ ਦਿਨੀਂ ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਐਨਾ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਘਰੋਂ ਸਿੱਧਾ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਮੰਜਰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਹੱਦ ਨਫਰਤ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ, ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਲਹੂ ਰੱਤੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਵਿਚ ਭਰ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ, ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤਾਈਂ ਬੇਚੈਨ ਰਿਹਾ। ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ

ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਉਹ ਨੌਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚੇ ਛੱਡ ਕੇ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੌਰਾ-ਚੌਰੀ ਵਿਚ  ਹਿੰਸਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਥਾਣੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 22 ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ ਲਹਿਰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ। ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। 1921'ਚ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਪਈ ਸੀ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ਿਆਂ 'ਚੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਾਕਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ 200 ਦੇ ਕਰੀਬ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਵੀ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਪਿਆ।ਉਸ ਨੇ ਦਾੜੀ ਕੇਸ ਰੱਖ ਕੇ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਗਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ 1923 'ਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਸਦਾ ਮੇਲ ਸੁਖਦੇਵ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਹਿਪਾਠੀ ਸੀ। ਕਾਲਜ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਨਾਟਕ ਕੱਲਬ ਦਾ ਉਹ ਵਧੀਆ ਰੰਗ ਕਰਮੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਚੰਗਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਕਾਲਜ ਦੀ "ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ" ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਉਸ ਲਈ ਗਿਆਨ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸੋਮਾ ਹੋ ਨਿਬੜੀ। ਇੱਥੋਂ ਉਸ ਨੇ ਉੱਚ ਪਾਏ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਾਕੂਨਿਨ, ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ 'ਵੇਲਾਂ' ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੜੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਜੈ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਲੰਕਾਰ ਤੇ ਪਿੰਸੀਪਲ ਛਬੀਲ ਦਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਉਹ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸਦਾ ਮੇਲ ਜੈ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਲੰਕਾਰ ਦੇ ਘਰ ਬੰਗਾਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੁਚਿੰਦਰ ਨਾਥ ਸੁਨਿਯਾਲ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਇਕ ਸਿਰੜੀ, ਪ੍ਰਪੱਕ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਘੜੀ ਗਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਜੇ 16 ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਸਤੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਜੋਰ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੈਰ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਾ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਘਰੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸੇ ਕਾਨਪੁਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਮੇਲ ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ, ਚੰਦਰ ਸੇਖਰ ਆਜਾਦ, ਯੋਗੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ, ਸੁਰੇਸ਼ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉੱਥੇ ਸੁਚਿੰਦਰ ਨਾਥ ਸੁਨਿਯਾਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਰਜੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਬੋਰਡ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਵੀ ਆਈ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਬਚਨ ਦੇਣ ਤੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾ ਦੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਜਿਆਦਾ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਘਰ ਆਉਣਾ ਪਿਆ। 

ਅਜੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਰ ਆਇਆਂ ਥੋੜੇ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਜੈਤੋ ਦੇ ਮੋਰਚੇ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਜਥੇ ਬੰਗੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ੍ਰ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਜਥਿਆਂ ਲਈ ਲੰਗਰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੜਾਅ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਲਾਹੌਰ ਜਰੂਰੀ ਕੰਮਾਂ 'ਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਜਥਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਚਿੜ ਕੇ ਦਿਲਬਾਗ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਮੁਖਬਰ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਕਢਾ ਦਿੱਤੇ। ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਵੀਰ ਅਰਜਨ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫਰਜੀ ਨਾਮ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਆਕਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਆ ਕੇ ਆਕਾਲੀ ਅਤੇ ਕਿਰਤੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਲਈ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾ ਵਿਚ 9 ਮਾਰਚ 1925 ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਸਭਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਖਾਤਰ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਹਿੱਤ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਰੇਲਵੇ ਸ਼ਟੇਸ਼ਨ ਕਾਕੋਰੀ ਨੇੜੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਅਸ਼ਫਾਕ ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਫੜੇ ਗਏ ਸਨ। ਏਧਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਵੋਹਰਾ, ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਮਾਰਚ 1926 ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸੀ: ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਹਿਰ 'ਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੋਗਦਾਨ , ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ਸਮਾਨਤਾ, ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਅਤੇ ਮਜਦੂਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਬਹਾਲੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ 'ਚ ਫਸੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਵਿਚ ਵੀ ਬਣੀ ਰਹੀ।ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਹ ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਆਕਾਲੀ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਿਸਮਿਲ 'ਤੇ ਅਸ਼ਫਾਕ ਉੱਲਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀਰਤੀ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸੇ

ਦੌਰਾਨ 'ਕਾਕੋਰੀ ਦੇ ਵੀਰਾਂ  ਨਾਲ ਜਾਣ ਪਛਾਣ' ਇਕ ਲੇਖ ਉਸ ਨੇ ਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ। ਜਿਸ ਦੇ ਛਪਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਪੈ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਜਿਸ਼ਾਂ ਘੜੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲ ਤੋਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਹੀ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ ਨਾਮੀਂ ਵਕੀਲ ਦੇ ਘਰ ਛੁਪ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਤਾਂਗੇ ਰਾਹੀਂ ਘਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ 1926 ਵਿਚ ਦੁਸਹਿਰੇ ਮੌਕੇ ਚੱਲੇ ਇਕ ਬੰਬ ਕੇਸ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਾਕੋਰੀ ਡਾਕੇ ਦੇ ਕੇਸ ਨਾਲ ਜੋੜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ 15 ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਭਾਰੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਕੁਝ ਵੀ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪੈਣ ਮਗਰੋਂ ਬੋਰਸਟਲ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿਤਾ। ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹਾਈਕੋਰਟ ਵੱਲੋਂ 60000 ਦੀ ਜਮਾਨਤ ਤੇ ਰਿਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਬੇਸ਼ੱਕ ਆਪ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪੁੱਤਰ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ 'ਚ ਨਾ ਪਵੇ। ਉਹਨਾ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧਿਆਨ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮ 'ਚ ਲਾਉਣ  ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਰੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਡੈਅਰੀ ਫਾਰਮ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜੀ ਲਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਦਿਨ ਢਲੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਆ ਕੇ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਮਾਨਤ ਟੁੱਟਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ। ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸ਼ੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 8 ਸਤੰਬਰ1928 ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਸੁਖਦੇਵ, ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ 'ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਲੰਬੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਂ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸ਼ੋਸੀਏਸ਼ਨ' ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਦਾ ਮੁਖੀ ਚੰਦਰ ਸੇਖਰ ਆਜਾਦ ਨੂੰ  ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਚ ਤਾਲਮੇਲ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਔਖੇ ਕੰਮ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ 'ਚ 15 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਕੇਸ ਕਟਾ ਕੇ ਹੁਲੀਆ ਬਦਲ ਲਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਉਹ ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨਪੁਰ, ਕਲਕੱਤਾ ਅਤੇ ਆਗਰੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲੋਕਰਾਜੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਰ ਜੋਹਨ ਸਾਈਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ 'ਚ ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਅੰਗਰੇਜ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ। ਸਾਇਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਜਦ 30 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਨੇ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਕਰਕੇ ਜੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। 'ਸਾਇਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਗੋ ਬੈਕ' ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨਾਲ ਆਸਮਾਨ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਐਸ ਪੀ ਸਕਾਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਸਾਂਡਰਸ ਨੇ ਵਿਖਾਵਾਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਨੇ ਖੁਦ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਲਾਠੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਉਹ ਧਰਤੀ ਡਿੱਗ ਪਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਖਮੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਤੇ ਵੱਜੀ ਇਕ ਇਕ ਲਾਠੀ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਕਫਨ 'ਚ ਕਿੱਲ ਸਾਬਤ ਹੋਵੇਗੀ' 17 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਜੀ ਦਾ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਦਾ ਦੁੱਖ ਦੇਸ਼ ਭਰ  ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ 13 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਈ ਜਿਸ  ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ, ਰਾਜ ਗੁਰੂ, ਸਖਦੇਵ ਅਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 17 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ  ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸਕਾਟ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਉਂ ਹੀ ਸਕਾਟ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਂਡਰਸ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਘੇਰ ਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਮਗਰੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਥਾਂਏ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਪਰ ਹੌਲਦਾਰ ਚੰਣਨ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨੋਂ ਨਾ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਚੰਦਰ ਸੇਖਰ ਆਜਾਦ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪੱਟ 'ਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕੇ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਪਿੱਛੇ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਸੈਨਾ' ਵੱਲੋਂ  ਨੋਟਿਸ "ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਸਾਵਧਾਨ" ਛੱਡ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ ਥਾਂ ਭਾਲਦੀ  ਰਹੀ ਪਰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ 20 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਉਹਨਾ ਦਾ ਸੇਵਾਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕੱਲਕੱਤੇ ਚਲ ਪਏ।ਉਸੇ ਗੱਡੀ 'ਚ ਚੰਦਰ ਸੇਖਰ ਵੀ ਸਾਧੂ ਬਣਕੇ ਸਾਧਾਂ ਦੀ ਮੰਡਲੀ ਸੰਗ ਸਫਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।ਕੱਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਉਹਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਦੋ ਬਿੱਲ ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਡਿਸਪਿਊਟਸ ਲੈ ਆਂਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਬਿੱਲਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਗਲਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾ ਬਿੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਸੈਨਾ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਕੇਂਦਰੀ ਐਸੰਬਲੀ 'ਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਅਸੰਬਲੀ 'ਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ ਬਾਖੂਬੀ ਅੰਜਾਮ  ਦਿੱਤਾ। ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨਾਲ ਐਸੰਬਲੀ ਹਾਲ ਗੂੰਜਣ ਲਗ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਪਰਚੇ ਵੀ ਸੱਟੇ ਗਏ ਜਿਹਨਾਂ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ 'ਬੰਬ ਬੋਲੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਸੱਟੇ ਗਏ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ "ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ, ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ

ਮੁਰਦਾਬਾਦ" ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਇਆਂ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜਾ ਸੁਣਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਜੇਲਾਂ 'ਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਵਿਛੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨਾਲ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ 15 ਜੂਨ ਤੋਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਚ ਹੁੰਦੇ ਬੁਰੇ ਵਿਹਾਰ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ।ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀ ਜੋ ਬੁਰੇ ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਵੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਤੇ ਐਸੰਬਲੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਦਾ ਕੇਸ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀ ਸੁਖਦੇਵ ਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਹੁਰੀਂ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਗਦਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਲਾਹੌਰ ਸਾਂਡਰਸ ਕਤਲ ਕੇਸ ਦੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪੁਲਸ ਹੱਥ  ਲੱਗ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਕੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 10 ਜੁਲਾਈ 1929 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕਾਰਨ ਹਾਲਤ ਐਨੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾ ਨੂੰ ਸਟਰੇਚਰਾਂ ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜਤਿਨ ਦਾਸ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕਾਰਨ ਹਾਲਤ ਜਿਆਦਾ ਵਿਗੜਨ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਕੂਮਤ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਹੱਦ ਰੋਸ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਰ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ 116 ਵੇਂ ਦਿਨ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਕੈਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਹਾਰ ਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰੇਗੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਥੀ ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ, ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦੇ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਆਖਰ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾ ਕੇ ਕੇਸ ਦਾ ਜਲਦੀ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਥੀ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸੀ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ, ਕੋਈ ਡਰ ਭੈਅ ਉਹਨਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੰਤ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਨੇ ਉਹਨਾ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ 'ਚ ਪੰਜ ਵਾਅਦਾ ਮਾਫ ਗਵਾਹਾਂ ਜੈ ਗੋਪਾਲ, ਹੰਸਰਾਜ ਵੋਹਰਾ, ਫਨਿੰਦਰ ਨਾਥ ਘੋਸ਼, ਮਨਮੋਹਨ ਮੁਕਰਜੀ ਅਤੇ ਲਲਿਤ ਕੁਮਾਰ ਮੁਕਰਜੀ ਦੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਸਹਾਰੇ ਕੇਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਲਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਸਜਾਵਾਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਪ੍ਰੀਵੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿਚ ਲੋਕ ਹਿੱਤੂ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅਨੇਕਾਂ ਅਪੀਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਪਰ ਸਭ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ "ਮੇਰੀ ਲਾਸ਼ ਲੈਣ ਤੁਸੀਂ ਨਈਂ ਆਉਣਾ, ਕੁਲਵੀਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਣਾ ਕਿਉਂ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਰੋ ਪਏ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਮਾਂ ਰੋ ਪਈ "ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਹੌਸਲੇ, ਦਲੇਰੀ, ਉੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਸੋਚ ਤੇ ਪ੍ਰਪੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਚਾਚੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ।ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਦੇ ਨਾਂ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ, ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਥਾਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਰੱਖੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਨੂੰ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਜੇਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦੇ ਗੁਰ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਲੇਖ "ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ" ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ੰਕਾ ਨਵਿਰਤ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਜੇਲ ਦਾ ਵਾਰਡਨ ਚਤਰ ਸਿੰਘ ਜੋ ਕਿ ਨੇਕ ਦਿਲ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ "ਪੁੱਤਰਾ ਹੁਣ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪਲ ਹਨ, ਇਹ ਲੈ ਗੁਟਕਾ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਲੈ 'ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗਾ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਪੂਰੀ ਕਰਨ 'ਚ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਈਂ ਪਰ ਈਸ਼ਵਰ ਨੇ ਕਹਿਣਾ 'ਮੈਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹਾਂ ਕਿੰਨਾ ਬੁਜਦਿਲ ਤੇ ਮਤਲਬੀ ਹਾਂ 'ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਹਾਸੇ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਟਾਲ ਦਿੱਤੀ। ਆਖਰ ਤੱਕ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ। ਆਖਰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਤਿੰਨੇ ਸਾਥੀ "ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ" ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੱਟੇ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਗਏ। ਇਨਕਲਾਬ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੱਸ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਰੱਸੇ ਚੁੰਮ ਗਏ।

  ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀਤ

 +919417287122

                  'ਦਸਹਿਰਾ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਭੁਲੇਖਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ 'ਦਸਹਿਰਾ' ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਵਿਚਲੇ 'ਦ' ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਮੁਕਤੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਬਹੁਤੇ 'ਦ' ਨੂੰ ਅੌਂਕੜ ਪਾ ਕੇ  'ਦੁਸਹਿਰਾ' ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸ ਨੂੰ 'ਦੁਸਹਿਰਾ' ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ 'ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ-ਰੂਪ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਕੋਸ਼' ਛਪਣ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਨੂੰ 'ਦਸਹਿਰਾ' ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਬਦ-ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦਸ਼ਹਿਰਾ' (ਦੱਦਾ ਮੁਕਤਾ) ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 'ਦੁਸ਼ਹਿਰਾ' ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਲ਼ੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ 'a' ਅੱਖਰ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਲਿਖਦੇ  ਹਨ, 'u' ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ।

        ਦਰਅਸਲ 'ਦਸਹਿਰਾ' ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੂਲ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ 'ਦਸ+ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ  ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲੇ 'ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ- ਦਿਨ। ਸੋ, 'ਦਸਹਿਰਾ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹੋਏ- ਦਸਵਾਂ ਦਿਨ (ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਮਰਯਾਦਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਆਇਆ ਦਸਵਾਂ ਦਿਨ ਜਾਂ ਇਹ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉਪਰੰਤ ਦਸਵੇਂ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ਾ ਤਿਉਹਾਰ)। ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ 'ਦਸ ਸਿਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਨ ਵਾਲ਼ਾ' ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

           ਭਾਸ਼ਾ-ਮਾਹਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਬਦ 'ਅਹਿਰ' ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਾਡੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਦੇਸੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਜਿਵੇਂ: ਸਪਤਾਹ ਅਾਦਿ ਵਿੱਚ ਵੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ 'ਸਪਤ+ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ- 'ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਵਾਲ਼ਾ' ਜਾਂ 'ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਹ ਇਕਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ'। ਇਸ ਵਿਚਲੀ 'ਰ' ਧੁਨੀ ਲੋਕ-ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁਖੈਨਤਾ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੁਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ, 'ਹਫ਼ਤਾ' ਸਾਡੇ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਿਵਾਰ (ਅਾਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਿਵਾਰ) ਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 'ਹਫ਼ਤ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ- ਸੱਤ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ 'ਹਫ਼ਤਾ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ 'ਸਪਤਾਹ' ਵਾਲ਼ੇ ਹੀ ਹਨ- ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ।

         ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੂਲ ਵਾਲ਼ਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਹੈ-'ਅਹਿਨਿਸ'।   ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਮਿਲ਼ਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ: "ਸੁ ਕਹੁ ਟਲ ਗੁਰੁ ਸੇਵੀਅੈ ਅਹਿਨਿਸਿ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਇ।। ਦਰਸਨ ਪਰਸਿਅੈ ਗੁਰੂ ਕੈ ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਖੁ ਜਾਇ।।" ਇਸ ਸ਼ਬਦ (ਅਹਿਨਿਸ) ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ- ਦਿਨ-ਰਾਤ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਭਾਵੇਂ 'ਅਹਿਰ+ਨਿਸ' ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਯੋਗ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਲਾ 'ਰਾਰਾ' ਅੱਖਰ ਵੀ ਅੱਜ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇੇੜ ਨਾਲ਼ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਮੇਰਾ ਅਧਿਐਨ:

      ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ 'ਪਹਿਰ' (ਪ+ਅਹਿਰ)/ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ 'ਪ੍ਰਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਵੀ 'ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ 'ਪਹਿਰ' ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ। ਪਹਿਰ/ਪ੍ਰਹਿਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ 'ਪ' / 'ਪ੍ਰ' ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ- ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਰਥਾਤ ਦੋ, ਦੂਜੇ, ਬਹੁਤੇ ਭਾਗਾਂ ਜਾਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਆਦਿ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ 'ਪਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹੋਏ - ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਗਾਂ (ਅੱਠ ਪਹਿਰਾਂ) ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਦਿਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਪਹਿਰ। ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ: 'ਪ' ਧੁਨੀ ਨਾਲ਼ ਬਣੇ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲ਼ੇ 'ਪੱਖ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ- ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਦਰਭ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੰਦਰਭ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀ ਦੇ 'ਪੰਖ' (ਖੰਭ) ਵੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਰਥਾਤ ਦੋ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ 'ਪੰਖ' ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਵੀ 'ਪ' ਧੁਨੀ ਦਾ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ 'ਪੰਖ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸੰਕਲਪ 'ਦੋ ਖੰਭਾਂ' ਤੋਂ ਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪੰਛੀ ਦੇ ਦੋ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੰਖ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਬਦ 'ਇੱਕ' (ਜਿਵੇਂ: ਇੱਕ ਪੰਖ) ਜਾਂ ਸੱਜਾ/ਖੱਬਾ ਪੰਖ ਲਿਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਸ਼ਾਇਦ 'ਪ' ਧੁਨੀ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਅਰਥਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ 'ਪੰਖ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ 'ਪਰ' (ਖੰਭ) ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ 'ਪਰਾਂ' ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਵੀ 'ਪਰਿੰਦਾ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

          ਪਹਿਰ ਤੋਂ ਹੀ ਦੁਪਹਿਰ (ਦੋ+ਪਹਿਰ) ਸ਼ਬਦ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ-  ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਦੋਂ ਦਿਨ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਰ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣ। ਦਿਨ-ਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਲ ਅੱਠ ਪਹਿਰ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਪਹਿਰ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਮਾਂ ਦਿਨ ਦੇ ਅੱਧ-ਵਿਚਕਾਰ ਅਰਥਾਤ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਹੋਵੇਗਾ; ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।

         ਕਈ ਨਿਰੁਕਤਕਾਰ 'ਪਹਿਰ' , ਪ੍ਰਹਾਰ (ਸੱਟ ਜਾਂ ਚੋਟ ਮਾਰਨੀ) ਤੇ 'ਪਹਿਰਾ' (ਚੌਕੀਦਾਰੀ ਜਾਂ ਰਖਵਾਲੀ) ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਇੱਕ ਹੀ ਮੰਨਦਿਆਂ, ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਰਲ਼ਗੱਡ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋਕਿ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਉਤਪਤੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। 'ਪਹਿਰਾ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਰਾਖੀ ਜਾਂ ਚੌਕੀਦਾਰੀ/ਪਹਿਰੇਦਾਰੀ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਨੂੰ 'watchman' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ 'ਪਹਿਰ' ਦਾ ਅਰਥ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ਼ ਹੈ।

             ਸ਼ਾਇਦ 'ਪ' ਧੁਨੀ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਅਰਥਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ 'period' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ 'pair' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ 'part',  'portion' ਜਾਂ 'piece' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ 'parity' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਜ਼ ਅਚਾਨਕ ਜਾਂ ਮੌਕਾ-ਮੇਲ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ (ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ-ਪਰਿਵਾਰ) ਦੀ ਆਪਸੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਂਝ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ।

           ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕੁੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ 'ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹਨ- ਦਿਹਾੜੀ, ਦਿਨ-ਦਿਹਾਰ ਵਿਚਲਾ 'ਦਿਹਾਰ' ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ 'ਤਿਉਹਾਰ' ('ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਮਧੇਤਰ 'ਆ' ਜਾਂ 'ਕੰਨਾ' ਲਾ ਕੇ ਬਣਿਆ) ਸ਼ਬਦ ਵੀ 'ਅਹਿਰ' ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਇਹੋ-ਜਿਹੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਚਰਚਾ ਕਿਸੇ ਅਗਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ।

                             ...................

ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਪਾਬਲਾ,

ਲੰਗੜੋਆ, ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ।

ਸੰਪਰਕ: 98884-03052.

"ਬਹੁਜਨ ਨਾਇਕ ਮਾਨਿਆਵਰ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ"

 ਡਾਕਟਰ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੇ 85% ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਾਨਿਆਵਰ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਆਪਣੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਦਿਲੇਰੀ ਲਈ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਰੋਪੜ ਜਿਲੇ ਦੇ ਪਿਰਥੀ ਪੁਰ ਬੁੰਗਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ 15 ਮਾਰਚ 1934 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਹਰਿ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਜਨਮਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ। ਪਿਰਥੀਪੁਰ ਬੁੰਗਾ ਸਾਹਿਬ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਨਕਾ ਪਿੰਡ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਖੁਆਸਪੁਰ, ਜਿਲਾ ਰੋਪੜ ਸੀ। B.Sc ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਹਰਾਦੂਨ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੂਨਾ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚੇ; ਜਿੱਥੇ ਬਤੌਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕੰਮ ਕਰਣ ਲੱਗੇ। ਐਥੇ ਹੀ 1964 ਨੂੰ ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਣ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੀਨਾ ਭਾਨਾ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਇਕ ਮੁਲਾਜਿਮ ਨੇ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ ਚੁੱਕੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਝਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਦੀਨਾ ਭਾਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤ ਗਏ। ਮੁਕਦਮਾ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਛੁਟੀਆਂ ਬਹਾਲ ਕਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਦੀਨਾ ਭਾਨਾ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਹਸਟਰ ਦੇ ਡੀ.ਕੇ.ਖਾਪਰਡੇ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਨੇ ਕਾਂਸੀ ਰਾਮ ਜੀ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੀਤਾਬ “ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਖਾਤਮਾ” ਪੜ੍ਹਣ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਬਾਦ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ। ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜੀਵਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੈਰ-ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਇਕ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਆਪਣਾ ਘਰ ਨ ਵਸਾਉਣ ਅਤੇ ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ, ਬੈਂਕ-ਬੈਲੰਸ ਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ Republican Party of India (RPI) ਚਲਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਆਗੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਸਵਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਬਾਰ-ਬਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਚੁਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਫੂਲੇ, ਛਤ੍ਰਪਤਿ ਸ਼ਾਹੂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਅਤੇ ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਣ ਦੀ ਕੋਈ ਚਾਹਤ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਸੀ।ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਗਾ ਤੋਂ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰੁੱਖ ਕੀਤਾ।  ਜ਼ਾਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ, ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ, ਆਦਿਵਾਸੀ ਵੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਸਨ ਜਿਵੇ ਕਿ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤਾਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਣ ਲਈ BAMCEF ਨਾਮ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 6 ਦਸੰਬਰ, 1978 ਨੂੰ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੂਜਾ Concept(ਵਿਚਾਰ) ਬਣਾਇਆਂ ਕਿ “ਸੱਤਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।” ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਹੁਕਮਰਾਨ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1981 ਨੂੰ DS-4(ਦਲਿਤ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਸਮਾਜ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮਿਤੀ) ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਅਤੇ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਸਾਈਕਲਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਇਆਂ। ਬਾਬੂ ਮੰਗੂ ਰਾਮ ਮੁੱਗੋਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੋਈ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦਾ SC ਭਾਈਚਾਰਾ, ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ ਵਿਆਕਤੀਤਵ, ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਦਰਦ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਖੜਾ ਕਰਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਛ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਦੇਖ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਜੋਸ਼ੋ-ਖਰੋਸ਼ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਲੋਕ ਸਾਈਕਲਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰੋਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਕੋਹੜ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪਏ।1978 ਵਿੱਚ BAMCEF ਅਤੇ 1981 ਵਿੱਚ DS-4 ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਚਲਾਈ ਇਸ ਨਵੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਸਾਈਕਲਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹਰ ਪਾਸੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਾਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨੀਲਾ ਝੰਡਾ ਜੋ ਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਛਾ ਗਿਆ। ਜਾਤ-ਪਾਤ ਖਿਲਾਫ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਜੰਗ ਲੜ ਚੁਕਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਬਣਕੇ ਉਭਰਿਆ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਛੋਟੀਆਂ-ਵੱਢੀਆਂ ਸਭਾਵਾਂ, ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕਾਂ, ਸਾਈਕਲ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏਂ ਤੇ ਖੜਾ SC ਵਰਗ, ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਧੁਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਨਾਹਰੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਪਏ ਅਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਡੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਗਲਾ ਬੜਾ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1984 ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਖਲ ਦੇਣ ਲਈ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਇਕ ਸਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇਣ ਦਾ ਵੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕਦਮ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਠੀਕ ਅਗਲੇ ਸਾਲ 1985 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਹੋਇਆਂ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀ-ਤੋੜ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿ ਵਿੱਚ ਨਤੀਜਾ ਦੇਖਣ ਦਾ ਵਕ਼ਤ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾਂ ਬਦਲੀ ਪਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਤਕ ਸ਼ੈਡਿਊਲਡ ਕਾਸਟਾਂ ਦੇ ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ਤੇ ਬੈਠੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਰਾਜ ਖੁੱਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਸਾਰੀ ਫੇਰ-ਬਦਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਲਹਿਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੁਦ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕੇ ਪਰ ਉਹ ਐਨੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਨ ਜਿੱਤ ਸਕੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੋਟ ਦੀ ਤਾਕ਼ਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆਂ। ਇਹ ਗੱਲ ਯਕੀਨੀ ਕਰਵਾਈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬੈਠੇ, ਉਸਦੀ ਚਾਬੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੋਟ ਦਾ ਸਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਣ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ-ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਧੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਜੋ ਕਿ ਧਨਾਢਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਨ ਨੂੰ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚੋਣਾਂ ਨੇ ਤਿਕੋਣੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਤੀਜੀ ਧਿਰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ 1992 ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਹੋਇਆਂ ਤਾਂ 9 ਵਿਧਾਇਕ ਜਿੱਤ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਬਣੀ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿੱਛਲੱਗੂ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਟੱਕਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਅੱਖ ਨਾਲ ਅੱਖ ਮਿਲਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਾਫ਼ਿਲਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ 1996 ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਹੋਇਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀ ਦਲ(ਬਾਦਲ) ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਕੇ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਲੜਿਆ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸੀਟਾਂ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੂਰ, ਫਿਲੌਰ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। । 1993 ਵਿੱਚ ਯੂਪੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਾਇਮ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ ਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ। 1995 ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਯੂਪੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਅਤੇ 1996 ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਚੋਣਾਂ ਹੋਇਆਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਗੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ “ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ”(ਪੱਛੜੀਆਂ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ) ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ BSP ਦਾ ਗ੍ਰਾਫ ਡਿਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। 2002 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕੇ ਪਰ ਉਹ ਚੁਣਾਵੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਖੜੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁਝੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ 2003 ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਅਤੇ 9 ਅਕਤੂਬਰ 2006 ਨੂੰ ਹੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤਕ ਉਹ ਬਿਮਾਰ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਗਰੀਬਾ ਦਾ ਮਸੀਹਾ ਸ਼ਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ।ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਊਨਾ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨ ਸਿਰਫ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ। ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤਿਰਾਓ ਫੂਲੇ, ਛਤ੍ਰਪਤਿ ਸ਼ਾਹੂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਨਾਰਾਇਣਾ ਗੁਰੂ, ਪੇਰੀਆਰ ਰਾਮਾਸਵਾਮੀ ਨਾਇਕਰ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਘਰ-ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਮਹਾਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮੇਲੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੀਤ ਨੂੰ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ੈਡਿਊਲਡ ਕਾਸ੍ਟ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਾਈਚਾਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੂਲਨਿਵਾਸੀ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਹ ਲੋਕ, ਜੋ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਬਣਦਾ ਮਾਨ-ਸਤਿਕਾਰ ਨ ਦੇ ਸਕੇ, ਅੱਜ ਉਹ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੌਮ ਲਈ ਕੀਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹਨ। ਅੱਜ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਨੌਜਵਾਨ ਆਗੂਆਂ ਦੀ, ਜੋ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਬ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧੂਰਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੇ 85% ਦੱਬੇ ਕੁੱਚਲੇ ਲੋਕ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰ ਸਕਣ । ਹਰ ਸਾਲ 15 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਬੇ ਕੁੱਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸੀਹਾ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  

ਕੁਲਦੀਪ ਸਾਹਿਲ  9417990040